XIV.
PIERRE COL’S REJOINDER TO THE FOREGOING.
(Fragment)
A FAME DE HAULT ENTENDEMENT DAMOISELLE CHRISTINE DE PIZAN
Combien que tu aies proposé de n’esc(r)ire plus reprehension
ou blasme contre la compilacion du Romant de la
Rose, comme sage et rauisee qui ses et appersois que humaine
chose est de pechier mais perseuerence est euure de deable,
5pourtant ne retarderas tu ma plume qu’elle ne te refrene;
car apres tant de reprehencions et duplicacions par toy proposees
et escriptes contre si notable escripuain, raison de droit
et bonne coustume ensemble m’ottroient replique, qui comme
disciple dudit escripuain ay fait une seule responce, combien
10qu’il n’en fust besoing pour ce que selonc que mon petit
entendement le peut concepuoir la seule lecture de tes euasions
est assés solucion, et n’ofusque ne [noirçoie] en riens la verité
que je soustiens, ne tasche aucune empraingnent a la treschere
renommee maistre Jehan de Meung tes palliacions extrauagans
15et ornemens de langaige, et croy que point ceste cause t’a
laissié a respondre le preuost de Lisle. Je mesme en fu esmeus
par aucun espace de temps de ne te respondre point, et pour
ce aussy que j’auoye bien ailleurs ou entendre. Toutesuoyes
par maint desbat pour aprendre et moy excerciter je respondray
20a aucuns fais particuliers et euasions mises en ton
epistre responsiue a moy presentee le xxxe jour d’octobre
et te prie que tu tiengnes pour repetees mes excusacions
mises en mon aultre responce.
JA SOIT CE QUE TU DIS ung pou deuant la fin de ta
25darreniere response que ce N’EST MIE HONNEUR DE SOT PENDRE
A TOY QUE ES LE PLUS FOYBLE PARTIE ET QU’ON DEUST
DEROMPE LA GROSSE TIGE NON PAS SOY ARESTER AUX PETITES
BRANCHES, VEU QUE DE TON OPPINION SONS PLUSSEURS SAGES
DOCTEURS, GRANS PRINCES DE CE ROYAUME, ET CHEUALIERS.
30Si n’ay je sceu personne qui l’ait blasmé par auant toy ne
par aprés, se non celuy qui a composee la plaidoierie dame
Eloquance et touteuoyes me reprens tu de ce que j’ay ozé
reprendre a euure de si notable clerc, qui sonne contradicion
et (ne te desplaise) ci et ailleurs tu trebuches en la fosse que tu
35m’auoyes appareillié. C’est assés de dit et de desdit quant tu
dis c’on se deust prendre aux autres, et tu me reprans de ce que
je n’y suis prouins (prins?) QUANT IE PANSE a celle petite
branchette il me souuient du prouerbe commun que l’en dit:
ce blasme te vault ung grant los. O DONLE DIEU tresglorieux!
40quantes gens sont qui jamais n’appetissent leur los,
ou se blasment aucunement se n’est pour eulx magnifier.
Vescy que tu t’appelles petite branchette et touteuoyes.......
..............................................................................................
..............................................................................................
APPENDIX.
LETTERS OF JEAN DE MONTREUIL
(Amplissima Collectio de Dom Martene, tome II., pp. 1419-21, 22.)
Epistola LIV.
Ad quemdam causidicum[130]
Petit ut ea quae adversus Johannem de Magduno dixerat
retractet
Quo magis magisque perscrutor, vir acutissime, mysteriorum
pondera, ponderumque mysteria operis illius profundi
ac memoriæ percelebris, a magistro Johanne de Magduno
editi, et ingenium accuratius revolvitur artificis, totus quippe
5in ammirationem commoveor et accendor, quo instinctu quove
spiritu seu mente, tu praecipue qui inter civiles actiones omni
die versaris, quae maxime ex electione sana pendent, et ubi praecipitur
tarde et cum gravitate de rebus ferre sententiam, eumdem
dissertissimum et scientificissimum actorem leviter
10nimis, scurriliterve, aut inepte loquutum fuisse censuisti. Et
quasi in praetorio causam ageres, nudius tertius contra mortuum
verba faciens, debacchando jurgabatis, in inventionem
nihilominus atque claritate, proprietateque et elegantia,
magistrum Guillelmum de Lorris longius anteponens; de quo
15tunc certa motus consideratione exclamare praetermisi, et
nunc linquam. Sed si a modo serio dixisse fatearis, dic quo
pignore certes, veniam, ut ait Virgilius, quocumque vocaris;
ut qui magistros et benefactores meos ad extremum usque
singultum non desero, aut suo in honore, quoad potero
20sinam laedi. Sin vero, ut potius reor, joco protuleris,
aut forsan motus aliunde, non adeo feroces sumus, ut quae sit
in disputando libertas ignoremus, aut linguae vertibilitati non
noverimus indulgere; immo quia altercando scitur veritas,
aurumque probatur in fornace, de industria ingenuissimi doctoris
25hujus concedo disputare. Da tamen ut nihil in posterum
cum obstinatione adversus imitatorem nostrum asseveres.
Vale, et intimato super hoc quid intendis. Qui si pergis de
praeceptore nostro
[131] ulterius male loqui, non est quod dissimulare
queamus. Hanc ex nunc pro diffidentia suscipito. Sunt
30etenim, ne in dubium revoces, pugiles et athletæ non pauci,
qui scripto voceque et manu pariter ut est posse, causam istam
defensabunt.
Epistola LVI.
Ad quemdam amicum[132]
Hortatur ut Johannis de Magduno librum, quem quam
plures damnabant doctores, defendat.
Scis me, consideratissime magister atque frater, jugi
hortatu tuo et impulsu nobile illud opus magistri Johannis de
Magduno, Romantium de Rosa vulgo dictum vidisse: qui
quia de admirabili artificio, ingenio ac doctrina rerum sisto,
5et irrevocabiliter me fateor permansurum, a plurimis scholasticis
non parvae auctoritatis viris supra quam credibile tibi
foret, male tractor et arguor amarissime, ut si ulterius defendere
coner, plane me probare velint, ut dicunt, haereticum.
Nec praetendere prodest te totque viros alios valentes scientificos
10et perdoctos illum tanti fecisse pene et colerent, utque,
quam eo, carere mallent camisia, et nihilominus nostris correctoribus
anteponere suos aemulos, qui, si quid reprehensionis
inesset, adeo magni erant, ut librum suum vivere nequaquam
permisissent una hora. Nec eos juvat insuper obsecrare, quod
15jus omne poscit, ut prius videant notentque quamobrem, qua
dependentia et occasione dicat res, quas vel personas introducat,
quam damnetur tantus auctor. Sed confestim verba
intercipiunt mea, interrumpuntque, ut labra movere vix
audeam, quin mihi anathematis opprobrium comminentur,
20ac ferme judicent reum mortis. Quid vis dicam? tantis
quod me magis urit, magistrum nostrum prosequuntur maledictis,
ut ignem potius quam lecturam meruisse attestentur,
seque inexpiabili scelere contaminari existimant, si quidquam
audierint. Cumque rursus jure humanitatis submissius expostulo,
25ut non prius damnent, quam universa cognoverint,
ostendendo quod etiam sacrilegis, et proditoribus, veneficisque
potestas defendendi sui datur, quodque nec praedamnari
quemquam, incognita causa, licet; nihil agimus tamen, frater
honoratissime, sed tempus terendo incassum aera verberamus,
30nec est quod speremus posse aliquid impetrare, tanta est
hominum pertinacia. Hi sunt mores, ea dementia; timent
enim ne a nobis revicti manus dare aliquando clamante ipsa
veritate cogantur. Obstrepunt igitur, ut ait Lactantius, et
intercidunt ne audiant, oculos suos opprimunt, ne lumen
35videant quod offerimus, morem Judaeorum adversus Salvatorem
nostrum observantes, penes quem inimici facti sunt
judices. Sic doctor noster emeritissimus condemnatur,
quod vetant leges omnes, innocentissimus non auditus, ab
his qui perfecto coram vivente mutire non tentassent,
40eumdem tamen, et quod molestius ferendum est, male
visum perscrutatumque et notatum ignominiose despiciunt
nostri correctores, execrantur et impugnant. O arrogantiam,
temeritatem, audaciam, opus tantum, tot diebus
ac noctibus, tanto cum sudore et attentione digesta
45elaboratum et editum, hi qui superficie tenus nec eodem contextu,
aut ex integro se legisse profitentur, subito instar eorum
qui mensae inter crapulas omnia ut libet et fert impetus accusant,
reprehendunt atque damnant. Paulo magis ponderis in
stateram ponentes tantum opus, quam lucis unius Cantilenam
50histrionis. Quorum praetextu in alterum istorum patronorum
scripto tenus invexi, sicut videbis per eam quam tibi fert epistolam
is bajulus. Tuum ergo erit, dux, princeps, rectorque
hujus præcepti laudatissimum et amantissimum imitatorem
tuum defensare et hos malesanos et deliros conculcare, ac
55ratiunculas meas indigestas disertiae tuæ acumine validare,
comere et linire, quatenus ego qui auxilii tui confidentia et
ingenii ope fretus campum hunc duelli introii, alias non facturus.
Scio enim quod ubi obdormientes sui sensus expergiscentur,
et calamus jacens exeret se, non praevalebunt adversus
60nos isti veritatis inimici; sed eos cum voles non dubito
efficies oves mites et mutos, reddes per omnia tamquam truncos.
Vale, nec amicos sinas, quoad potes, sic injuste, vafre,
pernitiose et inique pessum dari.
..............................................................................................
Epistola LVII.
Ad quemdam anonymum.[133]
Ut retractet ea quæ de Johanne de Magduno dixerat.
Etsi facundissimus, si copiosus, si eloquens et abundans,
sed, quod scribendi fons est, sapiens es, vir insignis; vides
tamen veritate vincente ac pariter conscientia remordente,
adversus satiricum illum perseverum magistrum Johannem
5de Magduno, nihil te ulterius mutire audere, aut disserere
posse. Ipsius quippe veritatis tanta vis est, ut ei nullius
rhetoris industria sese aequet, illo assentiente, qui dicit:
Veritas manet in aeternum; falsa non durant. Redi ergo
ipsius doctoris et praeceptoris carissimi in gratiam, nec quia
10facile prorupisti verearis. Illico enim cum voles, veniam
impetrando noster eris, modo de resipiscentia tua ex fideli
promissione nullus apud nos scrupulus remaneat. Non enim
latet nos quousque disputandi progrediatur licentia, et quod
disputationi serotinae saepe numero matutina contradicit.
15Scis insuper, vir experte, Originem et una Lactantium erravisse,
et pariter Augustinum, plerosque magni nominis atque
famae alios revocasse doctores. Non igitur pudeat nimis
liberte dicta et attentata obnoxius reparare. Forsitan vero
quae damnas perfunctorie vidisti, nec recenter; quae duo
20maxime judicium perverterunt, ac te praecipitem dederunt
in errorem, non fidei quidem vel iniquitatis, aut malitiae; sed
in quem nonnulli praedictorum ipsius de Magduno superficie
tenus viso pede tecum ruunt. Neque praesentem monitionem
nostram parvi pendas, aut existimes caritate fraterna vacare,
25vel me gratis prioribus nostris in litteris te de amantissimis
defensoribusque philosophi praelibati animadvertisse. Sunt
enim quorum calcaria auro fulgent, magnisque dignitatibus
potiuntur, qui pro tuitione nostri propositi pulchram petunt
cum Marone per vulnera mortem, nec acceptius quidquam
30Deo agere putarent, quam in eos irruere, qui nostrum coarguunt
instructorem de syllaba solum parvula sive coma.
Atqui te quid facturum censeam a me quaeris? Id quod propheta
simul et rex non erubuit suppliciter confiteri hortor
dicas: Delictum meum cognitum tibi feci, et injustitiam
35meam non abscondi. Quod si tractatum super inde conficeres,
interim per amicitiam nostram precor, taedio tibi nequaquam
adveniat tuo huic mandare quampiam praeposito remissivam,
quae levatio praesertim sit nostrae expectationis et tuae intentionis
nuntia in aliquo, cum psalmista, Laetabor ego super
40eloquia tua, quasi qui invenit spolia multa. Vale.
TABLE OF CONTENTS
| |
Prefatory Note. |
2 |
| I. |
INTRODUCTION. |
3 |
| II. |
MANUSCRIPTS. |
10 |
| III. |
BIBLIOGRAPHY. |
12 |
| IV. |
THE DOCUMENTS. |
16 |
| I. |
“Epistre au Dieu d’Amours” of Christine De Pizan. |
16 |
| II. |
“Dit de la Rose” of Christine. |
16 |
| III. |
The Treatise of Jean de Montreuil. |
16 |
| IV. |
Christine to Jean de Montreuil. |
17 |
| V. |
Gontier Col to Christine, Asking for a Copy of No. IV. |
29 |
| VI. |
Gontier Col to Christine, Reproving Her For Her Attitude Towards the
Roman de la Rose. |
30 |
| VII. |
Christine’s Reply to No. VI. |
32 |
| VIII. |
Christine’s Dedicatory Epistle to the Queen of France. |
34 |
| IX. |
Christine’s Dedicatory Epistle to Guillaume de Tignonville. |
35 |
| X. |
Gerson’s Tractatus. |
38 |
| XI. |
Pierre Col’s Letter Replying to Christine and to Gerson. |
56 |
| XII. |
Gerson’s Reply to Pierre Col. |
77 |
| XIII. |
Christine’s Reply to Pierre Col. |
83 |
| XIV. |
Pierre Col’s Rejoinder to the Foregoing. |
112 |
| |
APPENDIX. |
114 |
| |
Epistola LIV. |
114 |
| |
Epistola LVI. |
115 |
| |
Epistola LVII. |
116 |
Transcriber's Notes
Textual notes in the original are not numbered but start with the
line number and the word(s) to which they apply, such as
4. Treschier sire] wanting F.
indicating that those words do not appear in manuscript F. In the
transcription the line numbers have been placed in square brackets
and the pertinent word(s) in round brackets:
[l. 4] (treschier sire) wanting F.
All notes have been placed at the end of each document. In a few places
the order of the notes has been silently corrected.
Where appropriate, punctuation and French accents have been silently
corrected, and in a few places italics have been silently adjusted. Also,
confusions between u and v and between f and s in the French texts
have been silently corrected.
Spelling variations such as œuure/oeuure/euure have not been harmonized, but
obvious typographical errors have been corrected. Such corrections
in the text are underlined with blue
dots. When placing the cursor on such words the original text
appears.
A table of contents has been added.