Théâtre de Hrotsvitha: religieuse allemande du dixième siècle, traduit pour la première fois en français avec le texte latin revu sur le manuscrit de Munich

GALLICANI
PARS SECUNDA[147].

---

DRAMATIS PERSONÆ.

JULIANUS, imperator.
Consules.
Milites[148].

---

SCENA PRIMA.→

---

JULIANUS[149].→

Incommodum satis nostro probatur esse imperio, quod christiani libero utuntur arbitrio, et jactant se leges debere sequi, quas accipiebant temporibus Constantini.

CONSULES.→

Turpe, si pateris.

JULIANUS.→

Non patiar.

CONSULES.→

Decet.

JULIANUS.→

O milites, accingimini, et nudate christicolas possessionibus propriis, objiciendo sententiam Christi dicentis: Qui non renunciaverit omnibus quæ possidet, N. P. T. M. V. E. S. P. T[150].

MILITES.→

In nobis non erit mora.

---

SCENA SECUNDA.→

---

CONSULES.→

En, milites revertuntur.

JULIANUS.→

Secundusne est vester reditus?

MILITES.→

Secundus.

JULIANUS.→

Et cur tam citus?

MILITES.→

Dicemus: Castella, quæ Gallicanus sibi retinuit, decrevimus intrasse, tuæque servituti usurpasse; sed, si quis ex nostris pedem admovit, leprosus seu energumenus[151] est factus.

JULIANUS.→

Revertimini, ipsumque compellite vel patriam deserere, vel idolis sacrificare.

---

SCENA TERTIA.→

---

GALLICANUS.→

Ne fatigemini, o milites, inutilia suadendo, quia in æstimatione æternæ vitæ flocci facio quicquid habetur sub sole. Unde patriam desero et exul pro Christo Alexandriam peto, optans ibidem coronari martyrio.

---

SCENA QUARTA.→

---

MILITES.→

Gallicanus, ut jussisti, patria expulsus Alexandriam petiit, ibique a Rautiano[152] comite tentus gladio est peremptus.

JULIANUS.→

O bene factum!

MILITES.→

Sed Joannes et Paulus te fastidiunt.

JULIANUS.→

Quid agunt?

MILITES.→

Libere vagant[153], thesauros Constantiæ erogant.

JULIANUS.→

Advocentur.

MILITES.→

Assunt.

---

SCENA QUINTA.→

---

JULIANUS.→

Non nescio vos, Joannes et Paule, a cunabulis Augustorum[154] mancipatos fuisse obsequio.

JOANNES.→

Fuimus.

JULIANUS.→

Unde decet ut meo inhærentes lateri serviatis in palatio, in quo nutriti estis a puero.

PAULUS.→

Haud serviemus.

JULIANUS.→

Mihin’ non servietis?

JOANNES.→

Diximus.

JULIANUS.→

Num non videor[155] Augustus?

PAULUS.→

Sed dissimilis prioribus.

JULIANUS.→

In quo?

JOANNES.→

Religione et merito.

JULIANUS.→

Vellem plenius audire.

PAULUS.→

Volumus dicere: Gloriosissimi et famosissimi imperatores Constantinus, Constans et Constantius, quorum famulabamus imperio, fuere viri christianissimi, et gloriabantur se servos esse Christi.

JULIANUS.→

Memini, sed non opto eos in hoc sequi.

PAULUS.→

Deteriora imitaris. Qui ecclesias frequentabant, et excusso diademate prostrati Jesum Christum adorabant.

JULIANUS.→

Ad hæc me non cogitis.

JOANNES.→

Ideo illis es dissimilis.

PAULUS.→

Nam quia adolebantur[156] Creatori, Augustalis apicem dignitatis ornabant et beatificabant insignibus suæ probitatis et sanctitatis, prosperisque ad vota successionibus pollebant.

JULIANUS.→

Certe ego.

JOANNES.→

Non simili modo, quia eos divina comitabatur gratia.

JULIANUS.→

Frivola. Ego quondam stultus talia exercui, et clericatum in Ecclesia obtinui.

JOANNES.→

Placetne tibi, o Paule, clericus?

PAULUS.→

Diaboli capellanus.

JULIANUS.→

At ubi nihil utilitatis inesse deprehendi, ad culturam deorum me inflexi[157], quorum pietas me provexit ad fastigium regni.

JOANNES.→

Abrupisti nostri orationem, ne audires justorum laudem.

JULIANUS.→

Quid ad me?

PAULUS.→

Nihil; sed subjungendum est quod ad te. Postquam enim mundus eis non erat dignus habendis, suscepti sunt inter angelos, tibique infelix respublica relinquebatur regenda.

JULIANUS.→

Cur infelix juxta id temporis?

JOANNES.→

Ex qualitate rectoris.

PAULUS.→

Reliquisti omnem religionem, et imitatus es idololatriæ[158] superstitionem. Pro hac iniquitate, et a tuis conspectibus et a tuorum societate nos subtraximus.

JULIANUS.→

Licet satis multis[159] a vobis dehonestatus sim, adhuc tamen parcens audaciæ cupio vos inter primos in palatio extollere.

JOANNES.→

Ne fatiga te, quia nec minis, nec blandimentis cogimur cedere.

JULIANUS.→

Decem dierum dabo inducias, quo tandem resipiscentes ultro maturetis reconciliari gratiæ nostræ dignitatis. Sin autem, quod faciendum est faciam, ne ultra[160] vobis ludibrio fiam.

PAULUS.→

Quod facturus eris hodie perfice, quia nec ad tui salutationem, nec ad palatium, nec ad culturam deorum nos poteris revocare.

JULIANUS.→

Abite, discedite, quæ monui perpetrate.

JOANNES.→

Acceptas non flocci faciamus inducias, sed facultates cœlo permittamus, nosque jejuniis et obsecrationibus Deo interim commendemus.

PAULUS.→

Consequens est.

---

SCENA SEXTA.→

---

JULIANUS.→

Vade, Terentiane[161], sumtis tecum militibus compelle Joannem et Paulum deo Jovi sacrificare. Si autem obstinato resisterint pectore, perimantur, non palam, sed nimium occulte, quia palatini fuere.

---

SCENA SEPTIMA.→

---

TERENTIANUS.→

Imperator Julianus cui servio misit vobis, Joannes et Paule, pro sui clementia aureum simulacrum Jovis, cui thura gratis imponere debetis. Quod si nolueritis, capitalem sententiam subibitis.

JOANNES.→

Si Julianus sit tuus dominus, habeto pacem cum illo, et utere ejus gratia. Nobis non est alius nisi Dominus[162] Jesus Christus, pro cujus amore desideramus mori, quo mereamur æternis gaudiis perfrui.

TERENTIANUS.→

Quid tardatis, milites? stringite ferrum, et interficite imperatoris deorumque rebelles; interfectos clam in domo sepelite, nullumque sanguinis vestigium relinquite.

MILITES.→

Et quid dicemus rogati?

TERENTIANUS.→

Simulate quasi exilio sint destinati.

JOANNES, PAULUS.→

Te, Christe, cum Patre et Sancto Spiritu regnantem, unum Deum, sub hoc periculo invocamus, te moriendo laudamus; tu suscipe animas, pro te de lutea habitatione eliminatas.

---

SCENA OCTAVA.→

---

TERENTIANUS.→

Eh heu, o christicolæ, quid patitur unicus filius meus?

CHRISTICOLÆ.→

Stridet dentibus, sputa jacit, torquet insana lumina; nam plenus est dæmonio[163].

TERENTIANUS.→

Væ patri! ubi agitatur?

CHRISTICOLÆ.→

Ante sepulchra[164] martyrum Joannis et Pauli humi provolvitur, seque ipsorum precibus torqueri fatetur.

TERENTIANUS.→

Mea culpa, meum facinus. Nam meo hortatu, meo jussu ipse infelix impias manus in sanctos martyres misit.

CHRISTICOLÆ.→

Si te hortante deliquit, te compatiente pœnas luit.

TERENTIANUS.→

Ego quidem parui jussis impiissimi imperatoris Juliani.

CHRISTICOLÆ.→

Ideo namque ipse divina perculsus est ultione.

TERENTIANUS.→

Scio, eoque magis expaveo, quo nullum hostem Dei servorum impunitum evasisse meminero.

CHRISTICOLÆ.→

Recte.

TERENTIANUS.→

Quid si curram et pœnitens sceleris sacris provolvar tumulis?

CHRISTICOLÆ.→

Veniam mereberis, si tamen baptismate mundaberis.

---

SCENA NONA.→

---

TERENTIANUS.→

Gloriosi testes Christi, Joannes et Paule, imitamini exemplum magistri eadem jubentis, et orate pro persecutorum delictis. Este compatientes orbati patris angustiis et misereamini furientis nati miseriis, quo ambo tincti fonte baptismatis perseveremus in fide Sanctæ Trinitatis.

CHRISTICOLÆ.→

Parce, Terentiane, lacrimis, et parce anxietati[165] cordis. En, filius tuus resipiscit et per martyrum suffragia sanum recepit.

TERENTIANUS.→

Gratias Regi æternitatis, qui suis militibus tantum præstitit honoris, ut non solum animæ gaudent in cælo, sed etiam mortua in tumulis ossa variis fulgent miraculorum titulis, in testimonium sui sanctitatis, præstante Domino Nostro Jesu Christo, qui vivit[166]....

II.
DULCITIUS.

---

ARGUMENTUM IN DULCITIUM[167].→

---

Passio sanctarum virginum Agapes[168], Chioniæ et Irenæ, quas sub nocturno silentio Dulcitius præses clam adiit, cupiens earum amplexibus saturari. Sed mox ut intravit, mente captus ollas et sartagines pro virginibus amplectendo osculabatur, donec facies et vestes horribili nigredine inficiebantur. Deinde Sisinnio comiti jussu imperatoris puniendas[169] virgines cessit, qui etiam miris modis illusus tandem Agapen et Chioniam concremari et Irenam jussit perfodi.

DULCITIUS.→

---

DRAMATIS PERSONÆ.

DIOCLETIANUS.
AGAPE.
CHIONIA.
IRENA[170].
DULCITIUS.
MILITES.

---

SCENA PRIMA.→

---

DIOCLETIANUS[171].→

Parentelæ claritas, ingenuitas, vestrumque serenitas pulchritudinis exigit vos nuptiali lege primis in palatio copulari, quod nostri jussio annuerit fieri, si Christum negare nostrisque diis sacrificia velitis ferre.

AGAPE.→

Esto securus curarum, nec te gravet nostrarum præparatio nuptiarum, quia nec ad negationem confitendi nominis, nec ad corruptionem integritatis ullis rebus compelli poterimus.

DIOCLETIANUS.→

Quid sibi vult ista quæ vos agitat fatuitas?

AGAPE.→

Quod signum fatuitatis nobis inesse deprehendis?

DIOCLETIANUS.→

Evidens magnumque.

AGAPE.→

In quo?

DIOCLETIANUS.→

In hoc præcipue, quod relicta vetustæ observantia religionis, inutilem christianæ novitatem sequimini superstitionis.

AGAPE.→

Temere calumniaris statum Dei omnipotentis. Periculum.

DIOCLETIANUS.→

Cujus?

AGAPE.→

Tui reique publicæ quam gubernas.

DIOCLETIANUS.→

Ista insanit. Amoveatur.

CHIONIA.→

Mea germana non insanit, sed tui stultitiam juste reprehendit.

DIOCLETIANUS.→

Ista inclementius bacchatur, unde nostris conspectibus æque subtrahatur, et tertia discutiatur.

IRENA.→

Tertiam rebellem tibique penitus probabis renitentem.

DIOCLETIANUS.→

Irena, cum sis minor ætate, fito[172] major dignitate.

IRENA.→

Ostende, quæso, quo pacto.

DIOCLETIANUS.→

Flecte cervicem diis, et esto sororibus exemplum correctionis et causa liberationis.

IRENA.→

Conquiniscant idolis, qui velint incurrere iram Celsitonantis, ego quidem caput regali unguento delibutum non dehonestabo, pedibus simulacrorum submittendo.

DIOCLETIANUS.→

Cultura deorum non adducit inhonestatem[173], sed præcipuum honorem.

IRENA.→

Et quæ inhonestas turpior, quæ turpitudo major, quam ut servos venereris ut dominos[174]?

DIOCLETIANUS.→

Non suadeo tibi venerari servos, sed dominorum principumque deos.

IRENA.→

Nonne is est cujusvis servus, qui ab artifice pretio comparatur, ut emptitius?

DIOCLETIANUS.→

Hujus præsumptio verbositatis tollenda est suppliciis.

IRENA.→

Hoc optamus, hoc amplectimur, ut pro Christi amore suppliciis laceremur.

DIOCLETIANUS.→

Istæ contumaces nostrisque decretis contraluctantes catenis inretiantur[175], et ad examen Dulcitii præsidis[176] sub carcerali squalore serventur.

---

SCENA SECUNDA.→

---

DULCITIUS.→

Producite, milites, producite quas tenetis in carcere.

MILITES.→

Ecce quas vocasti.

DULCITIUS.→

Papæ! quam pulchræ, quam venustæ, quam egregiæ puellulæ!

MILITES.→

Perfecte[177] decoræ.

DULCITIUS.→

Captus sum illarum specie.

MILITES.→

Credibile.

DULCITIUS.→

Exæstuo illas ad mei amorem trahere.

MILITES.→

Diffidimus te prævalere.

DULCITIUS.→

Quare?

MILITES.→

Quia stabiles fide.

DULCITIUS.→

Quid si suadeam blandimentis?

MILITES.→

Contemnunt.

DULCITIUS.→

Quid si terream suppliciis?

MILITES.→

Parvi pendunt.

DULCITIUS.→

Et quid fiet?

MILITES.→

Præcogita.

DULCITIUS.→

Ponite illas in custodiam in interiorem officinæ ædem, in cujus proaulio ministrorum servantur vasa.

MILITES.→

Ut quid eo loci?

DULCITIUS.→

Quo a me sæpiuscule possint visitari[178].

MILITES.→

Ut jubes.

---

SCENA TERTIA.→

---

DULCITIUS.→

Quid agant[179] captivæ sub hoc noctis tempore?

MILITES.→

Vacant hymnis.

DULCITIUS.→

Accedamus propius.

MILITES.→

Tinnulæ sonitum vocis a longe audiemus[180].

DULCITIUS.→

Observate pro foribus cum lucernis; ego autem intrabo et vel optatis amplexibus me saturabo.

MILITES.→

Intra, præstolabimur.

---

SCENA QUARTA.→

---

AGAPE.→

Quid strepat pro[181] foribus?

IRENA.→

Infelix Dulcitius ingreditur.

CHIONIA.→

Deus nos tueatur!

AGAPE.→

Amen.

CHIONIA.→

Quid sibi vult collisio ollarum, caccaborum et sartaginum?

IRENA.→

Lustrabo.—Accedite, quæso, per rimulas perspicite.

AGAPE.→

Quid est?

IRENA.→

Ecce, iste stultus mente alienatus æstimat se nostris uti amplexibus.

AGAPE.→

Quid facit?

IRENA.→

Nunc ollas molli fovet gremio, nunc sartagines et caccabos amplectitur mitia libans oscula.

CHIONIA.→

Ridiculum!

IRENA.→

Nam facies, manus ac vestimenta, adeo sordidata[182], adeo coinquinata, ut nigredo quæ inhæsit similitudinem Æthiopis exprimat.

AGAPE.→

Decet, ut talis appareat corpore, qualis a diabolo possidetur in mente.

IRENA.→

En, parat egredi[183]. Intendamus quid illo egrediente agant milites pro foribus expectantes.

---

SCENA QUINTA.→

---

MILITES.→

Quis hic egreditur dæmoniacus, vel magis ipse diabolus? Fugiamus.

DULCITIUS.→

Milites, quo fugitis? State, expectate, ducite me cum lucernis ad cubile.

MILITES.→

Vox senioris nostri, sed imago diaboli. Non subsistamus, sed fugam maturemus; phantasma vult nos pessumdare.

DULCITIUS.→

Ad palatium ibo, et quam abjectionem patior principibus vulgabo.

---

SCENA SEXTA.→

---

DULCITIUS.→

Ostiarii, introducite me in palatium, quia ad imperatorem habeo secretum.

OSTIARII.→

Quid hoc vile ac detestabile monstrum, scissis et nigellis panniculis obsitum? Pugnis tundamus, de gradu præcipitemus, nec ultra huc detur liber accessus.

DULCITIUS.→

Væ, væ! Quid contigit? Nonne splendidissimis vestibus indutus, totoque corpore videor nitidus, et quicunque me aspicit velut horribile monstrum fastidit? Ad conjugem revertar, quo ab illa quid erga me actum sit experiar. En, solutis crinibus egreditur, omnisque domus lacrimis prosequitur.

---

SCENA SEPTIMA.→

---

CONJUX.→

Heu, heu! mi senior, Dulciti! Quid pateris? Non es sanæ mentis? Factus es in derisum christicolis.

DULCITIUS.→

Nunc tandem sentio me illusum illarum maleficiis.

CONJUX.→

Hoc me vehementer confudit, hoc præcipue contristavit, quod quid patiebaris ignorasti.

DULCITIUS.→

Mando ut lascivæ præsententur puellæ, et abstractis vestibus publice denudentur, quo versa vice quid nostra possint ludibria experiantur.

---

SCENA OCTAVA.→

---

MILITES.→

Frustra sudamus, in vanum laboramus. Ecce, vestimenta virgineis corporibus inhærent velut coria. Sed et ipse qui nos ad exspoliandum urgebat præses stertit sedendo, nec ullatenus excitari potest a somno. Ad imperatorem adeamus, ipsique rerum quæ geruntur propalemus.

---

SCENA NONA.→

---

DIOCLETIANUS.→

Dolet[184] nimium quod præsidem Dulcitium audio adeo illusum, adeo exprobratum, adeo calumniatum. Sed, ne viles mulierculæ jactent[185] se impune nostris diis deorumque cultoribus illudere, Sisinnium comitem dirigam ad ultionem exercendam.

---

SCENA DECIMA.→

---

SISINNIUS.→

O milites, ubi sunt lascivæ, quæ torqueri debent, puellæ?

MILITES.→

Affliguntur in carcere.

SISINNIUS.→

Irenam reservate et reliquas producite.

MILITES.→

Cur unam excipis?

SISINNIUS.→

Parcens infantiæ. Forte facilius convertetur, si sororum præsentia non terrebitur.

MILITES.→

Ita.

---

SCENA UNDECIMA.→

---

MILITES.→

Præsto sunt quas jussisti.

SISINNIUS.→

Præbete assensum, Agape et Chionia, meis consiliis.

AGAPE.→

Si præbebimus?

SISINNIUS.→

Ferte libamina diis.

CHIONIA.→

Vero et æterno Patri ejusque coæterno Filio, sanctoque amborum Paraclito, sacrificium laudis sine intermissione libamus.

SISINNIUS[186].→

Hoc vobis non suadeo, sed[187] pœnis prohibeo.

AGAPE.→

Non prohibebis, nec umquam sacrificabimus dæmoniis.

SISINNIUS.→

Deponite duritiam cordis, et sacrificate. Sin autem, faciam vos interfectum iri, juxta præceptum imperatoris Diocletiani.

CHIONIA.→

Decet ut in nostri necem obtemperes jussis tui imperatoris, cujus nos decreta contemnere noscis. Si autem parcendo moram[188] feceris, æquum est ut tu interficiaris.

SISINNIUS.→

Non tardetis, milites, non tardetis capere[189] blasphemas has, et in ignem projicite vivas.

MILITES.→

Instemus construendis rogis et tradamus illas bacchantibus flammis, quo finem demus conviciis.

AGAPE.→

Non tibi, Domine, non tibi hæc potentia insolita, ut ignis vim virtutis suæ obliviscatur, tibi obtemperando. Sed tædet nos morarum. Ideo rogamus solvi retinacula animarum, quo extinctis corporibus tecum plaudent in æthere nostri spiritus.

MILITES.→

O novum, o stupendum miraculum! Ecce, animæ egressæ sunt corpore[190], et nulla læsionis reperiuntur vestigia; sed nec capilli, nec vestimenta ab igne sunt ambusta, quo minus corpora.

SISINNIUS.→

Proferte Irenam.

MILITES.→

Eccam[191].

---

SCENA DUODECIMA.→

---

SISINNIUS.→

Pertimesce, Irena, necem sororum, et cave perire exemplo illarum[192].

IRENA.→

Opto exemplum earum moriendo sequi, quo merear cum his æternaliter lætari.

SISINNIUS.→

Cede, cede meæ suasioni.

IRENA.→

Haud cedam facinus suadenti.

SISINNIUS.→

Si non cesseris, non citum tibi præstabo exitum, sed differam et nova in dies supplicia multiplicabo.

IRENA.→

Quanto acrius torqueor, tanto gloriosius exaltabor.

SISINNIUS.→

Supplicia non metuis; admovebo quod horrescis[193].

IRENA.→

Quicquid irrogabis adversi, evadam juvamine Christi.

SISINNIUS.→

Faciam te ad lupanar duci, corpusque tuum turpiter coinquinari.

IRENA.→

Melius est ut corpus[194] quibuscumque injuriis maculetur, quam anima idolis polluatur.

SISINNIUS.→

Si socia eris meretricum, non poteris polluta ultra intra contubernium computari virginum.

IRENA.→

Voluptas parit pœnam, necessitas autem coronam; nec dicitur reatus nisi quod consentit animus.

SISINNIUS.→

Frustra parcebam, frustra miserebar hujus infantiæ.

MILITES.→

Præscivimus; nullatenus ad deorum culturam potest flecti, nec terrore umquam potest frangi.

SISINNIUS.→

Non ultra parcam.

MILITES.→

Rectum.

SISINNIUS.→

Capite illam sine miseratione, et trahentes cum crudelitate ducite ad lupanar sine honore.

IRENA.→

Non perducent.

SISINNIUS.→

Quis prohibere poterit[195]?

IRENA.→

Qui mundum sui providentia regit.

SISINNIUS.→

Probabo.

IRENA.→

Ac citius libito.

SISINNIUS.→

Ne terreamini, milites, fallacibus hujus blasphemæ[196] præsagiis.

MILITES.→

Non terremur, sed tuis præceptis parere nitimur.

---

SCENA TERTIA DECIMA.→

---

SISINNIUS.→

Qui sunt hi qui nos invadunt? Quam similes sunt militibus quibus Irenam tradidimus. Ipsi sunt. Cur tam cito revertimini? Quo tenditis tam anheli?

MILITES.→

Te ipsum quærimus.

SISINNIUS.→

Ubi est quam traxistis?

MILITES.→

In supercilio montis.

SISINNIUS.→

Cujus?

MILITES.→

Proximi.

SISINNIUS.→

O insensati et hebetes, totiusque rationis incapaces!

MILITES.→

Cur causaris? Cur voce et vultu nobis minaris?

SISINNIUS.→

Dii vos perdant!

MILITES.→

Quid in te commisimus? Quam tibi injuriam fecimus? Quæ tua jussa transgressi sumus?

SISINNIUS.→

Nonne præcepi ut rebellem deorum ad turpitudinis locum traheretis?

MILITES.→

Præcepisti, nosque tuis præceptis operam dedimus implendis, sed supervenere duo ignoti juvenes, asserentes se ad hoc ex te missos, ut Irenam ad cacumen montis perducerent.

SISINNIUS.→

Ignorabam.

MILITES.→

Agnoscimus.

SISINNIUS.→

Quales fuerunt?

MILITES.→

Amictu splendidi, vultu admodum reverendi.

SISINNIUS.→

Num sequebamini illos?

MILITES.→

Sequebamur.

SISINNIUS.→

Quid fecerunt?

MILITES.→

A dextra lævaque Irenæ se locaverunt, et nos huc direxerunt, quo te exitus rei non lateret.

SISINNIUS.→

Restat ut ascenso equo pergam, et qui fuerint, qui nos tam libere illuserunt, perquiram.

MILITES.→

Properemus pariter.

---

SCENA QUARTA DECIMA.→

---

SISINNIUS.→

Hem! ignoro quid agam. Pessumdatus sum maleficiis christicolarum. En[197], montem circumeo, et semitam aliquoties repperiens, nec ascensum comprehendere, nec reditum queo repetere.

MILITES.→

Miris modis omnes illudimur, nimiaque lassitudine fatigamur, et si insanum caput diutius vivere sustines, te ipsum et nos perdes[198].

SISINNIUS.→

Quisquis es meorum, strenue extende arcum, jace sagittam, perfode hanc maleficam.

MILITES.→

Decet.

IRENA.→

Infelix, erubesce, Sisinni, erubesce[199], teque turpiter victum ingemisce, quia tenellæ infantiam virgunculæ absque armorum apparatu nequisti superare.

SISINNIUS.→

Quicquid dedecoris accedit[200] levius tolero, quia te morituram haud dubito.

IRENA.→

Hinc mihi quam maxime gaudendum, tibi vero dolendum, quia pro tui severitate malignitatis in Tartara damnaberis; ego autem martyrii palmam virginitatisque receptura coronam, intrabo æthereum æterni Regis thalamum, cui est honor et gloria in sæcula.

III.
CALLIMACHUS.

ARGUMENTUM IN CALLIMACHUM.→

---

Resuscitatio Drusianæ et Callimachi, qui eam non solum vivam, sed etiam præ tristitia atque excæcatione[201] inliciti amoris, in Domino mortuam plus justo amavit, unde morsu serpentis male periit; sed precibus sancti Joannis apostoli una cum Drusiana resuscitatus, in Christo est renatus.

CALLIMACHUS.→

DRAMATIS PERSONÆ.

CALLIMACHUS[202].
AMICI.
DRUSIANA.
ANDRONICUS[203].
SANCTUS JOANNES.
FORTUNATUS.

---

SCENA PRIMA.→

---

CALLIMACHUS[204].→

Paucis vos, amici, volo.

AMICI.→

Utere quantumlibet nostro colloquio.

CALLIMACHUS.→

Si ægre non accipitis, malo vos interim sequestrari aliorum collegio[205].

AMICI.→

Quod tibi videtur commodum nobis est sequendum.

CALLIMACHUS.→

Accedamus in secretiora loca, ne aliquis superveniens interrumpat dicenda.

AMICI.→

Ut libet.

---

SCENA SECUNDA.→

---

CALLIMACHUS.→

Anxie diuque gravem sustinui dolorem, quem vestro consilio relevari posse spero.

AMICI.→

Æquum est ut communicata invicem compassione patiamur quicquid unicuique nostrum utriusque eventu fortunæ ingeratur.

CALLIMACHUS.→

O utinam voluissetis meam passionem compatiendo mecum partiri!

AMICI.→

Enuclea quid patiaris, et, si res exigit, compatiemur; sin autem, animum tuum a nequam intentione revocare nitemur[206].

CALLIMACHUS.→

Amo.

AMICI.→

Quid?

CALLIMACHUS.→

Rem pulchram, rem venustam.

AMICI.→

Nec in solo, nec in omni. Ideo atomum quod amas per hoc nequit intellegi[207].

CALLIMACHUS.→

Mulierem.

AMICI.→

Cum mulierem dixeris, omnes comprehendis.

CALLIMACHUS.→

Non omnes æqualiter, sed unam specialiter.

AMICI.→

Quod de subjecto dicitur, non nisi de subjecto aliquo cognoscitur. Unde, si velis nos enarithmum agnoscere, dic primum usiam[208].

CALLIMACHUS.→

Drusianam.

AMICI.→

Andronici hujus principis conjugem?

CALLIMACHUS.→

Ipsam.

AMICI.→

Erras, socie: est lota baptismate.

CALLIMACHUS.→

Inde non curo, si ipsam ad mei amorem attrahere potero.

AMICI.→

Non poteris.

CALLIMACHUS.→

Cur diffiditis?

AMICI.→

Quia rem difficilem petis.

CALLIMACHUS.→

Num ego primus hujusmodi rem peto, et non multorum ad audendum provocatus sum exemplo?

AMICI.→

Intende, frater: ea ipsa quam ardes, sancti Joannis apostoli doctrinam secuta, totam se devovit Deo, in tantum ut nec ad torum Andronici christianissimi viri jamdudum potuit revocari, quo minus tuæ consentiet vanitati.

CALLIMACHUS.→

Quæsivi a vobis consolationem, sed incutitis mihi desperationem.

AMICI.→

Qui simulat fallit, et qui profert adulationem vendit veritatem.

CALLIMACHUS.→

Quia mihi vestrum auxilium subtrahitis, ipsam adibo, ejusque animo mei amorem blandimentis persuadebo.

AMICI.→

Haud persuadebis.

CALLIMACHUS.→

Quippe vetar fatis.

AMICI.→

Experiemur.

---

SCENA TERTIA.→

---

CALLIMACHUS.→

Sermo meus ad te, Drusiana, præcordialis amor.

DRUSIANA.→

Quid mecum velis, Callimache, sermonibus agere vehementer admiror.

CALLIMACHUS.→

Miraris?

DRUSIANA.→

Satis.

CALLIMACHUS.→

Primum de amore.

DRUSIANA.→

Quid de amore?

CALLIMACHUS.→

Id scilicet quod te præ omnibus diligo.

DRUSIANA.→

Quæ[209] vis consanguinitatis, quæve legalis conditio institutionis compellit te ad mei amorem?

CALLIMACHUS.→

Tui pulchritudo.

DRUSIANA.→

Mea pulchritudo?

CALLIMACHUS.→

Immo.

DRUSIANA.→

Quid ad te?

CALLIMACHUS.→

Proh dolor! hactenus parum, sed spero quod attineat postmodum.

DRUSIANA.→

Discede, discede, leno nefande; confundor enim diutius tecum verba commiscere[210], quem sentio plenum diabolica deceptione.

CALLIMACHUS.→

Mea Drusiana, ne repellas te amantem tuoque amori[211] cordetenus inhærentem, sed impende amori vicem.

DRUSIANA.→

Lenocinia tua parvi pendo, tuique lasciviam fastidio, sed te ipsum penitus sperno.

CALLIMACHUS.→

Adhuc non repperi occasionem irascendi, quia quid mea in te agat dilectio forte erubescis fateri.

DRUSIANA.→

Nihil aliud nisi indignationem.

CALLIMACHUS.→

Credo te hanc sententiam mutatum ire.

DRUSIANA.→

Non mutabo pro certo.

CALLIMACHUS.→

Forte.

DRUSIANA.→

O insensate et amens! Cur falleris? Cur te vacua spe illudis? Quo pacto, qua dementia reris me tuæ cedere nugacitati, quæ per multum temporis a legalis toro viri me abstinui?

CALLIMACHUS.→

Proh Deum atque hominum fidem! si non cessaveris[212], non quiescam, non desistam, donec te captiosis[213] circumveniam insidiis.

---

SCENA QUARTA.→

---

DRUSIANA.→

Eh heu! Domine Jesu Christe, quid prodest castitatis professionem subiisse, cum is amens mea deceptus est specie? Intende, Domine, mei timorem, intende quem patior dolorem. Quid mihi, quid agendum sit, ignoro. Si prodidero, civilis per me fiet discordia; si celavero, insidiis diabolicis sine te refragari nequeo. Jube me in te, Christe, ocius mori, ne fiam in ruinam delicato juveni.

ANDRONICUS.→

Væ mihi infortunato! Ex improviso mortua est Drusiana. Curro, sanctumque Joannem advoco.

---

SCENA QUINTA.→

---

JOANNES.→

Cur nimium contristaris, Andronice? Cur fluunt lacrimæ?

ANDRONICUS.→

Heu! heu! domine, tædeo vitæ propriæ.

JOANNES.→

Quid pateris?

ANDRONICUS.→

Drusiana, tui assecla....

JOANNES.→

Estne homine[214] exuta?

ANDRONICUS.→

Hem! est.

JOANNES.→

Multum disconvenit ut pro his fundantur lacrimæ, quorum animas credimus lætari in requie.

ANDRONICUS.→

Non dubitem licet quin, ut asseris, anima æternaliter lætetur corpusque quandoque incorruptum resuscitetur, hoc tamen me vehementer exurit, quod ipsa me præsente mortem ut adveniret optando invitavit.

JOANNES.→

Agnovistin’[215] causam?

ANDRONICUS.→

Agnovi, tibique enucleam, si quando ex tristitia hac convalescam.

JOANNES.→

Accedamus, exequiasque diligenter celebremus.

ANDRONICUS.→

Marmoreum in proximo sepulchrum habetur, in quod funus ponatur; servandique cura sepulchri Fortunato nostro relinquatur procuratori.

JOANNES.→

Decet ut tumuletur honorifice. Deus lætificet animam in requie.

---

SCENA SEXTA.→

---

CALLIMACHUS.→

Quid fiet, Fortunate, quia nec morte Drusianæ revocari possum ab amore?

FORTUNATUS.→

Miserabile.

CALLIMACHUS.→

Pereo nisi me adjuvet tua industria.

FORTUNATUS.→

In quo possum adjuvare?

CALLIMACHUS.→

In eo ut vel mortuam me facias videre.

FORTUNATUS.→

Corpus adhuc integrum manet, ut reor, quia non languore exesum, sed levi, ut experiebare, febre est solutum.

CALLIMACHUS.→

O me felicem, si numquam[216] experirer!

FORTUNATUS.→

Si placabis muneribus, dedam illud tuis usibus.

CALLIMACHUS.→

Quæ in præsenti ad manus habeo interim accipe, nec diffidas te multo majora accepturum fore.

FORTUNATUS.→

Eamus cito.

CALLIMACHUS.→

In me non erit mora.

---

SCENA SEPTIMA.→

---

FORTUNATUS.→

Ecce corpus: nec facies cadaverosa, nec membra sunt tabida; abutere[217] ut libet.

CALLIMACHUS.→

O Drusiana, Drusiana, quo affectu cordis te colui, qua sinceritate dilectionis te viscera tenus amplexatus fui! Et tu semper abjecisti, meis votis contradixisti. Nunc in mea situm est potestate quantislibet injuriis te velim lacessere.

FORTUNATUS.→

At, at! horribilis serpens invadit nos.

CALLIMACHUS.→

Hei[218] mihi! Fortunate, cur me decepisti? Cur detestabile scelus persuasisti? En, tu moneris serpentis vulnere, et ego commorior præ timore.

---

SCENA OCTAVA.→

---

JOANNES.→

Accedamus, Andronice, ad tumulum Drusianæ, quo animam Christo commendemus prece.

ANDRONICUS.→

Hoc decet tui sanctitatem, ut non obliviscaris in te confidentem.

JOANNES.→

Ecce, invisibilis Deus nobis apparet visibilis in pulcherrimi similitudine juvenis.

ANDRONICUS.→

Expavete[219].

JOANNES.→

Domine Jesu, cur juxta id loci dignatus es servis tuis manifestari?

DEUS.→

Propter Drusianæ[220] ejusque qui juxta sepulchrum illius jacet resuscitationem apparui, quia nomen meum in his debet gloriari.

ANDRONICUS.→

Quam subito receptus est cœlo!

JOANNES.→

Ideo causam penitus non intellego.

ANDRONICUS.→

Maturemus gressum; forte re[221] experieris in perventione quod asseris te minus intellegere.

---

SCENA NONA.→

---

JOANNES.→

In nomine Christi, quid est hoc quod video miraculi? Ecce, aperto sepulchro corpus Drusianæ foras est ejectum[222], juxta quod jacent duo cadavera amplexu serpentis circumflexa.

ANDRONICUS.→

Conjecto quid significet. Is ipse Callimachus Drusianam dum viveret inlicite amavit, quod illa ægre ferens in febrem præ tristitia incidit, et mortem ut adveniret invitavit.

JOANNES.→

Hoc amor castitatis coegit!

ANDRONICUS.→

Post cujus occasum hic amens infelicis languorem amoris et negati tædium conglomerans sceleris, tabescebat animo, eoque magis desiderio æstuabat.

JOANNES.→

Miserabile!

ANDRONICUS.→

Non ambigo quin hunc improbum servum mercede conduceret, quo illi patrandi occasionem facinoris præberet.

JOANNES.→

O nefas incomparabile!

ANDRONICUS.→

Ideo ambo, ut video, morte sunt consumpti, ne effectum administrarent sceleri.

JOANNES.→

Nec injuria.

ANDRONICUS.→

In hoc tamen illud est ut maxime[223] admirandum, cur hujus qui pravum voluit resuscitatio, magis quam ejus qui consensit, divina sit voce prænuntiata, nisi quia forte hic carnali deceptus delectatione deliquit ignorantia, iste autem sola malitia.

JOANNES.→

Quanta Supernus Arbiter districtione cunctorum facta examinat, quamque æqua lance singulorum merita pensat, id non obvium nec cuiquam explicabile fore potest, quia divini subtilitas judicii longe præterit humani sagacitatem ingenii.

ANDRONICUS.→

Ideo admirando deficimus[224], quia rerum quæ geruntur causas docte internoscere nequimus.

JOANNES.→

Eventus post facta docet persæpe rerum discrimina.

ANDRONICUS.→

Verum age jam, beate Joannes, quod acturus es. Fac ut resuscitetur Callimachus, quo solvatur hujusmodi ambiguitatis[225] nodus.

JOANNES.→

Reor prius invocato Christi nomine anguem proturbandum[226], post vero Callimachum suscitandum[227].

ANDRONICUS.→

Recte reris, ne ultra lædatur morsu serpentis.

JOANNES.→

Discede[228] ab hoc, crudelis bestia, quia serviturus est Christo.

ANDRONICUS.→

Licet inrationale sit animal, haud surda tamen aure quod jussisti obaudivit[229].

JOANNES.→

Non mea sed Christi virtute paruit.

ANDRONICUS.→

Ideo citius dicto evanuit.

JOANNES.→

Deus incircumscriptus et incomprehensibilis, simplex et inestimabilis, qui solus es id quod es, qui diversa duo socians ex hoc et hoc hominem fingis, eademque dissocians unum quod constabat resolvis, jube ut reducto halitu disjunctaque compagine rursus conliminata, Callimachus resurgat plenus, ut fuit, homo, quo ab omnibus magnificeris, qui solus miranda operaris.

ANDRONICUS.→

Amen.—Ecce, vitales auras[230] carpit, sed præ stupore adhuc quiescit.

JOANNES.→

Callimache, surge in Christi nomine, et utcumque se res habeat confitere; quantislibet obnoxius sis vitiis proferas, ne nos vel[231] in modico lateat veritas.

CALLIMACHUS.→

Negare nequeo, quin patrandi causa facinoris accesserim, quia infelici languore tabescebam, nec inliciti æstum amoris compescere poteram.

JOANNES.→

Quæ dementia, quæ insania te decepit, ut castis præsumeres fragmentis alicujus injuriam conferre dehonestatis?

CALLIMACHUS.→

Propria stultitia hujusque Fortunati fraudulenta[232] deceptio.

JOANNES.→

Num triplici infortunio adeo infelix effectus es, ut nefas quod voluisti perficere posses?

CALLIMACHUS.→

Nullatenus. Licet non defuisset velle possibilitas, tamen omnino defuit posse.

JOANNES.→

Quo pacto impediebaris?

CALLIMACHUS.→

Ut primum distracto tegmine conviciis tentavi lacessere corpus exanime, iste Fortunatus, qui fomes mali et incensor[233] extitit, serpentinis perfusus venenis periit.

ANDRONICUS.→

O factum bene!

CALLIMACHUS.→

Mihi autem apparuit juvenis aspectu terribilis, qui detectum corpus honorifice texit, ex cujus flammea facie candentes in bustum scintillæ transiliebant, quarum una resiliens mihi in faciem ferebatur, simulque vox facta est dicens: Callimache, morere ut vivas! His dictis, exspiravi.

JOANNES.→

Opus cœlestis gratiæ, quæ[234] non delectatur in impiorum perditione.

CALLIMACHUS.→

Audisti miseriam meæ perditionis, noli elongare medelam tuæ miserationis.

JOANNES.→

Non elongabo.

CALLIMACHUS.→

Nam nimium confundor, corde tenus contristor, anxio[235], gemo, doleo super gravi impietate mea.

JOANNES.→

Nec immerito, quippe grave delictum haud leve pœnitudinis expectat remedium.

CALLIMACHUS.→

O utinam reserarentur secreta meorum viscerum latibula, quo interim amaritudinem quam patior doloris perspiceres, et dolenti condoleres!

JOANNES.→

Congaudeo hujusmodi dolori, quia sentio te salubriter contristari.

CALLIMACHUS.→

Tædet me prioris vitæ, tædet delectationis iniquæ.

JOANNES.→

Nec injuria.

CALLIMACHUS.→

Pœnitetque deliquii[236].

JOANNES.→

Et merito.

CALLIMACHUS.→

Displicet omne quod feci in tantum, ut nullus amor, nulla voluptas sit vivendi, nisi renatus in Christo merear in melius transmutari.

JOANNES.→

Non dubito quin superna gratia in te appareat.

CALLIMACHUS.→

Ideo ne moreris, ne pigriteris lassum erigere, mœrentem consolationibus attollere, quo tuo monitu, tuo magisterio, a gentili in christianum, a nugace in castum transmutatus virum, tuoque ducatu semitam arripiens veritatis, vivam juxta divinæ præconium promissionis.

JOANNES.→

Benedicta sit unica progenies Divinitatis, idemque particeps nostræ fragilitatis, qui te, fili Callimache, parcendo occidit et occidendo vivificavit, quo suum plasma mortis specie ab interitu liberaret animæ.

ANDRONICUS.→

Res insolita, omnique admiratione digna!

JOANNES.→

O Christe, mundi redemptio, et peccatorum propitiatio[237], qualibus laudum præconiis te talem celebrem ignoro. Expaveo tui benignam clementiam et clementem patientiam, qui peccantes nunc paterno more tolerando blandiris, nunc justa severitate castigando ad pœnitentiam cogis.

ANDRONICUS.→

Laus ejus divinæ pietati.

JOANNES.→

Quis auderet credere, quisve præsumeret sperare, ut hunc, quem criminosis intentum vitiis mors invenit et inventum abstulit, tui miseratio ad vitam excitare, ad veniam dignaretur reparare? Sit nomen tuum sanctum benedictum in sæcula, qui solus facis stupenda mirabilia.

ANDRONICUS.→

Eia, sancte Joannes, et me consolari ne tardes. Nam conjugalis amor Drusianæ meam haud patitur mentem consistere, nisi et ipsam quantocius videam resurrectum ire.

JOANNES.→

Drusiana, resuscitet te Dominus Jesus Christus.

DRUSIANA.→

Laus et honor tibi, Christe, qui me fecisti reviviscere.

CALLIMACHUS.→

Sospitatis auctori grates, qui te, mea Drusiana, resurgere dedit in lætitia, quæ gravi cum tristitia die fungebaris[238] extrema.

DRUSIANA.→

Decet tui sanctitatem, venerande pater Joannes, ut resuscitato Callimacho, qui me inlicite amavit, et hunc resuscites, qui mei proditor funeris extitit.

CALLIMACHUS.→

Ne dignum ducas, Christi apostole, hunc proditorem, hunc malefactorem, a vinculis mortis absolvere, qui me decepit, me seduxit, meque ad audendum horribile facinus provocavit.

JOANNES.→

Non debes illi invidere gratiam divinæ clementiæ.

CALLIMACHUS.→

Non est enim dignus resurrectione, qui auctor extitit perditionis alienæ.

JOANNES.→

Lex nostræ religionis docet, ut homo homini dimittat, si ipse a Deo dimitti ambiat.

ANDRONICUS.→

Justum.

JOANNES.→

Quando etiam Dei unigenitus, idemque Virginis primogenitus, qui solus innocens, solus immaculatus, solus sine veterni sorde[239] delicti in mundum venit, omnes sub gravi onere peccati depressos invenit.

ANDRONICUS.→

Verum.

JOANNES.→

Scilicet nullum justum, nullum misericordia inveniret dignum, neminem tamen sprevit, neminem suæ gratia pietatis privavit, sed se ipsum omnibus[240] tradidit, suique dilectam animam pro omnibus posuit.

ANDRONICUS.→

Si innocens non occideretur, nemo juste liberaretur.

JOANNES.→

Ideo in hominum non delectatur perditione, quos suo emptos meminit pretioso sanguine.

ANDRONICUS.→

Gratias illi.

JOANNES.→

Unde aliis Dei gratiam non debemus invidere, quam ex nullis præcedentibus meritis in nobis gaudemus abundare.

CALLIMACHUS.→

Terruisti me monitu.

JOANNES.→

Ne autem tuis videar reniti votis, non suscitetur per me, sed per Drusianam, quia ad hoc implendum a Deo accepit gratiam.

DRUSIANA.→

Divina substantia, quæ vere et singulariter es sine materiæ forma[241], quæ hominem ad tui imaginem plasmasti, et plasmato spiraculum vitæ inspirasti, jube materiale corpus Fortunati reducto calore in viventem animam iterum reformari, quo trina nostri resuscitatio tibi in laudem vertatur, Trinitas veneranda.

JOANNES.→

Amen.

DRUSIANA.→

Expergiscere, Fortunate, et jussu Christi retinacula mortis disrumpe.

FORTUNATUS.→

Quis me apprehensa manu erexit? Quis vocem ut resurgerem dedit?

JOANNES.→

Drusiana.

FORTUNATUS.→

Num me suscitavit Drusiana?

JOANNES.→

Ipsa.

FORTUNATUS.→

Nonne ante aliquot dies improvisa morte fuerat consumpta?

JOANNES.→

At vivit in Christo.

FORTUNATUS.→

Et cur manet Callimachus gravi vultu modestus nec perfurit solito more in amore Drusianæ?

JOANNES.→

Quia a nequam intentione transmutatus, vere est Christi discipulus.

FORTUNATUS.→

Non.

JOANNES.→

Etiam.

FORTUNATUS.→

Si, ut asseris, Drusiana me suscitavit, et Callimachus Christo credidit, vitam repudio mortemque eligo sponte, quia malo non esse, quam in his tantum abundanter virtutum gratiam sentiscere.

JOANNES.→

O admiranda diaboli invidia, o malitia serpentis antiqui, qui et protoplastis mortem propinavit et super justorum gloria semper gemit! Iste infelicissimus Fortunatus diabolicæ amaritudinis felle plenissimus, comparatur malæ arbori amaros fructus facienti. Unde excisus a collegio justorum et abjectus a consortio Deum timentium, mittatur in æterni ignem supplicii, cruciandus sine alicujus intermixtione refrigerii.

ANDRONICUS.→

Ecce, turgescentibus serpentinis morsibus ad occasum rursus vergitur et citius dicto morietur.

JOANNES.→

Moriatur, sitque incola gehennæ, qui propter alieni invidiam profectus recusavit vivere.

ANDRONICUS.→

Terribile.

JOANNES.→

Nihil terribilius invido, nihil scelestius superbo.

ANDRONICUS.→

Uterque miserabilis.

JOANNES.→

Una eademque persona utroque semper laborat vitio, quia neutrum sine altero.

ANDRONICUS.→

Expone enucleatius.

JOANNES.→

Nam qui superbit, invidet, et qui invidet, superbit; quia mens invida, dum alienam laudem nec patitur audire, et in sui comparatione perfectiores ambit vilescere, dedignatur subjici dignioribus, et superbe conatur præferri comparibus.

ANDRONICUS.→

Patet.

JOANNES.→

Unde iste miserrimus vulnerabatur mente, quia se his inferiorem æstimari non sustinuit, in quis ampliorem Dei gratiam lucere non nescivit.

ANDRONICUS.→

Nunc tandem intellego quod inter surgentes minime est computatus, quia ocius erat moriturus.

JOANNES.→

Dignus est enim utraque morte, quia et commendatum funus afficiebat injuria, et resurgentes injusto insectabatur odio.

ANDRONICUS.→

Infelix est mortuus.

JOANNES.→

Recedamus, suumque diabolo filium relinquamus. Nos autem diem istum, et pro miranda Callimachi mutatione, et pro utriusque resuscitatione, cum lætitia agamus, gratias ferentes Deo, æquo judici secretorumque discretissimo cognitori, qui solus omnia subtiliter examinans, omnia recte disponens, unumquemque, juxta quod dignum prænoscit, præmiis suppliciisve aptabit. Ipsi soli honor, virtus, fortitudo, et victoria, laus et jubilatio per infinita sæculorum sæcula. Amen.