← Retour

Lexicon Latinum : $b Universae phraseologiae corpus congestum etc.

16px
100%

Index vocum quæ in foro militari, civili sacroque obtinent.

A
Abbé (d’un couvent).—Gardien (chez les Capucins). Præfectus monachorum, monasterii rector, princeps monachorum; abbas.
Abbesse (d’un couvent); supérieure (d’une simple congrégation.) Rectrix virginum DEO sacrarum, quæ collegio sacrarum virginum vel virginibus DEO sacratis præest, antistes sacrarum virginum; abbatissa.
Absolution du prêtre. Oratio, solemnis precatio, qua sacerdos Numinis vice reo peccatorum veniam impertit; absolutio.
Absoudre qqn; remettre les péchés à qqn. Vinculis criminum absolvere aliquem, culpæ expertem pronuntiare aliquem.
Accise ou Douane, impôt sur les denrées, sur la consommation. Portorium, vectigal eorum quæ consumuntur, tributum rerum ad victum et amictum pertinentium.
Accise, impôt sur les cheminées. Exactio focorum.
Caisse de l’accise, des contributions indirectes. Fiscus vectigalium.
Mettre l’accise sur chaque mesure de vin. In singulas vini urnas nomine statam pecuniam exigere.
Receveur de l’accise, des contributions indirectes. Curator census e victu persolvi soliti.
Accrédité (ambassadeur ou envoyé); un ambassadeur muni de lettres de créance, de pleins pouvoirs. Legatus mandatis et plena agendi potestate instructus.
Accuser qqn d’un crime capital. Judicio capitis arcessere aliquem, arguere aliquem rei capitalis, in judicium capitis vocare.
Actions (finances); mises (fin.). Litteræ quibus cavetur de pecunia societati credita.
Accuser qqn de sédition,.... de révolte. Actionem perduellionis intendere, majestatis postulare.
Voir, à l’aide de l’addition et de la soustraction, ce qui reste. Addendo deducendoque experiri quid reliqui sit.
Adjudant, aide-de-camp; officier d’ordonnance. Adjutor castrensis, vigilum præfecti adjutor.
Administrateur de la caisse, des fonds d’une ville; trésorier; payeur. Ærarii civici tribunus.
N’avoir aucun rapport d’intérêts, d’affaires avec..., ne pas faire d’affaires, le commerce; ne pas entretenir, n’avoir pas de relations commerciales avec......; ne pas traiter d’affaires avec.... Nullo commercii jure misceri.
Avoir des rapports d’intérêts ou d’affaires avec qqn; faire des affaires, le commerce avec qqn. Res rationesque contrahere cum aliquo.
Agent, chargé d’affaires. Curator negotiorum publicus, actor publicus.
Général-adjudant; aide-de-camp. Adjutor ducis.
L’aile droite, l’aile gauche (d’une armée). Ala, cornu, dextra, sinistra.
Droit d’aînesse. Jus natu majoris, vel maximi.
Ajournement d’une cause. Ampliatio judicii.
Sonner l’alarme. Ad arma conclamare.
Franc-alleu, c. à d., un bien libre, franc de tous droits. Vectigalium onere immune.
Bien allodial. Prædium vel fundus a clientelari nexu liber.
Bien allodial, terre allodiale. Prædium a clientelarum nexu liberum.
Almanach, calendrier. Fasti.
Faiseur d’almanachs. Fastorum auctor.
Alternativement. Alternis vicibus.
Ambassadeur, envoyé, député. Legatus, orator, nuntius solemnis.
Ambassadeur de premier ordre. Legatus primi ordinis.
Résident, ambassadeur, chargé d’affaires (d’un État) auprès d’une puissance étrangère. Qui regis aut reipublicæ negotia agit.
Amiral. Præfectus classis, prætor navalis, qui classi præest. Summus classium præfectus. Dux militiæ navalis, rei maritimæ præfectus.
Vaisseau amiral. Navis prætoria.
Amirauté. Summus rei navalis senatus.
Amnistie. Lex oblivionis, dictorum factorumque omnium abolitio; plebiscitum, ne qua præteritarum rerum mentio fiat.
Être à l’ancre. In anchoris navem tenere, in anchoris exspectare.
Lever l’ancre. Anchoras tollere.
Angles d’un fort, d’un bastion. Rostrum propugnaculi.
Annales. Fasti.
J’ai de l’antipathie, j’éprouve de l’aversion pour un tel. Animo dissideo ab hoc.
Apanage, revenus annuels destinés à l’entretien d’un noble. Redituum portio, principibus natu minoribus assignata.
Seigneurs apanagés; princes apanagés ou apanagistes; grands (du royaume), hauts fonctionnaires apanagés. Privati principes.
Appariteur, huissier, garçon de bureau. Apparitor, minister magistratus.
S’approcher de l’ennemi; s’avancer vers l’ennemi. Castra castris conferre.
Contre-approches. Excursus, procursus obsessorum.
Archives privées. Tabularia sanctiora.
Les archives, actes publics. (Se dit des archives elles-mêmes et aussi du local où elles sont conservées.) Chartrier (d’un monastère). Chartophylacium, scrinium cum litteris, memoria principum publica, tabularium rerum gestarum, tabulæ publicæ, locus in quo tabulæ et litteræ publicæ servantur.
Consigner dans les archives, inscrire sur les registres publics. Ad tabulas referre.
Tirer de la poudre des annales ou des archives le souvenir de qqche. Ex annalium vetustate eruere alicujus rei memoriam.
Archiviste; chartrier (d’un monastère). Custos tabularum publicarum, tabularii præfectus.
Argent monnayé. Argentum signatum.
Argent en lingot, argent non travaillé. Rude, infectum.
Argent comptant. Pecunia præsens, numerata.
Mettre de l’argent en circulation. Pecuniam habere implicitam, quæ in foro versatur, quæ cohæret cum aliorum pecuniis.
Donner quittance (pour de l’argent reçu), acquitter une note, un paiement. Pecunias alicui expensas ferre.
Manque d’argent à la chambre du trésor. Incredibiles angustiæ pecuniæ publicæ.
Prendre de l’argent à intérêt, emprunter de l’argent à intérêt. Fenori sumere, fenore accipere.
Argument, preuve solide. Argumentum gravissimum et firmissimum.
Les principaux arguments. Puncta argumentorum.
Réfuter, renverser les arguments. Argumentis aliquid refellere.
Patron de vaisseau; armateur. Navis dominus.
Mettre bas les armes, rendre les armes;—demander quartier. Armis positis, submissis, abjectis vitæ gratiam deposcere.
Prononcer un arrêt, rendre un jugement. Sententiam dicere.
Quoiqu’il arrive. Utcumque cesserit, utut evenerit.
Article de foi, symbole. Caput fidei Christianæ.
Préparer des couronnes foudroyantes ou d’artifice. Malleolos facesque ad incendendam urbem comparare.
Jeter, lancer des couronnes foudroyantes ou d’artifice sur les assaillants. Piceis sulphureisque sertis subeuntes induere seu in subeuntes jacere.
Artificier (t. milit.); l’artilleur qui met la mèche au canon pour faire partir le coup; brigadier d’artillerie; bombardier (t. milit.). Librator tormentorum, mortariorum, ollarum ignitarum.
Artillerie, pièces d’artillerie ou simplement pièces; (ainsi on dit: des pièces de campagne, de siége, des pièces de 6, de 12 ...); batterie. Res tormentaria.
Garde-magasin d’artillerie. Armamentario præfectus.
Colonel; capitaine général, officier d’artillerie, capitaine, officier du genie. Præfectus, tribunus cohortis tormentariæ, præfectus fabrum.
Mener les soldats à l’assaut, les faire monter à l’assaut. Donner l’assaut. Ad assultum educere militem.
Assiéger, mettre le siége devant.... Circumvallare, includere.
Réduire les assiégés par la famine; affamer les assiégés. Macerare fame circumvallatos.
Répandre la terreur et semer la destruction parmi les assiégés, en tirant du canon et en lançant des bombes. Magna vi pilarum fragoreque tormentorum obsessis terrorem detrimentumque inferre, injicere.
Comparaître au jour assigné; comparaître en justice, répondre à une assignation. Venire ad constitutum diem, vadimonium obire.
Fixer le jour de la comparution en justice; lancer contre qqn un mandat de comparution; donner une assignation, une citation. Vadimonium concipere.
Attaque, charge; assaut; choc. Incursio, incursus.
Attaque nocturne. Nocturna grassatio.
Prendre, attaquer l’ennemi en queue. Adversos proterere.
Attaquer l’ennemi de front. In adversos hostes impetum facere, impressionem dare in adversos hostes.
En attester DIEU et les hommes. Testari DEUM hominesque.
Droit de retraite, droit d’aubaine (dr.); droit, taxe de détraction. (dr.) Census emigrationis causa persolvi solitus.
Donner audience à qqn; admettre qqn à l’audience. Admittere aliquem, audire benigne attenteque.
Ne pas recevoir d’audience, n’être pas admis à l’audience; se voir refuser une audience. Alloquio excludi, ad colloquium non admitti.
Rendre la justice, juger; être jour d’audience (en parlant d’un tribunal). Jus dicere, exercere.
Être admis à l’audience de congé. Ultimum convenire principem, eum supremum discessus causa alloqui.
Auditeur général, premier juge militaire; grand prévôt. Prætor, judex castrensis supremus, quæsitor causarum capitalium, militarium supremus.
Aumônier militaire, aumônier de l’armée (cath.);—ministre du camp (protest.). Sacerdos castrensis, qui læsum supremis Mysteriis procurat militem.
Avant-garde. Antecessores, signa prima, acies prima.
Commander, conduire l’avant-garde. Avoir le commandement de l’avant-garde. Primo pilo præesse; primum pilum ducere.
Sans vous incommoder; c’est à votre avantage. Quod commodo tuo fiat.
Temps de l’Avent. Hebdomades quæ anniversariam nascentis Christi memoriam præcurrunt.
B
Bagages. Impedimenta militaria.
Piller, enlever les bagages. Impedimenta diripere.
Piller les bagages des vivandiers, des cantiniers; enlever les fourgons des vivandiers, des cantinières. Lixarum mercatorumque sarcinas intercipere.
Ciel de lit; baldaquin quelconque (au dessus d’un trône, d’une table, d’un autel, etc.). Tegmen pensile, aulæa suspensa.
Balle, grenade. Glans, ignis missilis, malleoli, pilæ ignivomæ ignita jacula.
Balle de fusil. Glans plombea.
Banque. Mensa publica argentaria. Ærarium mercatorum.
Banque; comptoir d’escompte. Taberna argentaria.
Banquier, changeur. Numularius, mensarius, argentarius.
Banquier, changeur. Numularius, mensarius, argentarius fenerator.
Uni avec qqn par le lien du baptême. Baptismatis fœdere conjunctus.
Baraques; baraquements. Tuguriola militum; raptim excitatæ militum domus. Tabernacula militum e trabulis.
Barrière; barres. Cancelli lignei.
Bataillon; cohorte; compagnie. Cohors.
Former le bataillon carré, ou former le carré. Agmen quadratum e milite constituere.
Batterie. Agger, tormentorum suggestus.
Dresser des batteries. Suggestus tormentarios constituere, ibique tormenta collocare.
Dresser des batteries. Aggeres jacere, struere.
Bastion. Propugnaculum, munimentum mœnium latea sustentans.
Bastion; fort. Propugnaculi agger, munimentum majus; propugnaculum.
Bedeau, appariteur. Minister Academiæ publicus.
Dire le benedicite. Mensam sacrare, mensam cibosque appositos precibus consecrare.
Bibliothèque, tablettes; rayons, cases (d’une bibliothèque). Foruli, plutei, armarium.
Biens-fonds affectés à l’aîné d’une famille (en France, dans l’Amérique espagnole, etc.). Bona, patrimonia, quæ caput stirpis sequuntur, quæ natu maximo obtingunt.
Fonds de terre, bien, biens-fonds, terre, propriété, domaine. Fundus.
Biens meubles; mobilier. Ea quæ moveri possunt, suppellex.
Faire le bilan; balancer un compte; faire le compte des dépenses et des recettes; faire le compte du bilan. Accepti expensique rationes subducere.
Bill; projet de loi du parlement (en Angleterre). Scriptum a supremo Angliæ Senatu Regi propositum, ut ei calculum addat vimque legis conferat; typus condendæ legis in Anglorum Comitiis, constitutio publica senatus Anglici.
Billet. Codicilli, epistola minuscula, ceræ pusillæ.
Billet de logement (milit.). Tessera hospitii militaris.
Biscuit. Panis nauticus, bis coctus.
Biscuit de mer. Panis nauticus.
Blanc-seing. Charta vacua manu alicujus signata.
Bloquer, assiéger une ville; faire le blocus, le siége d’une ville. Assidere urbi, corona circumdare, mœnia exercitu circumvenire.
Bombarder une ville, une place. Verberare urbem tormentis, injicere in urbem pilas ferreas nitrato pulvere sartas. Totius belli apparatu ad urbem agere.
Bombes. Malleoli, olla ignaria ferramentis varii generis vel grandine ferrata conferta.
Bombes; obus,—boulets de canon. Bolides igneæ, pilæ igniariæ, pilæ ferreæ nitrato pulvere sartæ. Candentes globi in sublime protrusi. Missilis ignis globi. Tædæ, malleoli illiti pice: qui modus adhibebatur in oppugnationibus veterum.
Bombe remplie de matières inflammables (t. de guerre). Malleoli.
Agrandir l’empire, le royaume,—reculer les bornes de l’empire. Étendre son règne, sa domination. Proferre fines, imperium.
Bourse, édifice public où s’assemblent les négociants, les agents de change... pour travailler d’affaires. Basilica mercatorum, locus mercatorum conventui destinatus, ædificium mercatorum conventui agendisque deliberationibus exstructum.
Boussole. Pyxis nautica, arcula magneticam acum complexa.
Brèche; dans les murs, dans les remparts; crevasse;—remparts en ruine. Valli hiatus, disjecta mœnia, ruinæ monumentorum.
Battre en brèche (les fortifications).—Faire, ouvrir une brèche. Crebris tormentorum ictibus mœnia convellere, labefactare; ruinam mœnium edere, impressionem facere in muros.
Réparer les brèches. Muros quassatos raptim objectis saxis, vimineis fascibus reficere.
Battre en brèche les remparts. Tormentis muros quatere.
Bref pontifical. Litteræ a Pontifice Romano publice scriptæ vel scribi solitæ.
Bréviaire. Liber precationum et hymnorum sacerdotum vel cleri usibus destinatus. Codex precum in horas obiri solitarum.
Brigade.—Escouade. Caterva, manus delectorum militum.
Brigadier; chef d’escouade. Præfectus alæ, ductor catervæ.
Brûlot (t. de marine). Navis incendiaria, navis inferendis incendiis parata.
Bulletin de victoire. Laureatæ litteræ.
C
Couper le câble (de l’ancre). Rudentes succidere.
Cadet (d’une famille noble). Secundo tertiove loco a nobili familia ortus.
Cadet (milit.), jeune gentilhomme qui servait de soldat pour apprendre le métier; soldat du corps des cadets. Miles e nobilium cohorte.
Caisse militaire. Ærarium militare.
Calendrier, almanach. Fasti.
Camp retranché. Castra opere munitissima.
Lever le camp; décamper; se mettre en marche. Castra movere ex aliquo loco.
Gens de la campagne, campagnards, villageois, paysans. Gentiles, populares.
Entrer en campagne. Copias in campum deducere, copias extrahere ex hibernis, exercitum in expeditionem deducere.
Entrer, se mettre en campagne; quitter, sortir de ses quartiers d’hiver. Excire ex hibernis copias.
Campement fixe, campement, camp, cantonnement. Castra stativa.
Camp-volant. Manus expedita, agmen expeditum.
Camp-volant; un petit corps (de cavalerie). Expedita delectorum manus. Equitum globus, manus, parva equitum turma.
Former un camp-volant, la phalange (grecque); former, organiser un corps d’élite; faire un choix des plus braves soldats. Phalangem constituere, deligere pugnacissimos viros.
Pièce, canon (t. d’artillerie). Tormentum bellicum, igniarium, machina muralis.
Gros canon, canon de gros calibre, pièce de siége. Tormentum æneum majus. Tormentum majoris moduli. Tormentum diverberandis muris aptum.
Canon démonté, cloué. Tormenta exarmata, clavis confixa.
A la portée d’un coup de canon. Ad ictum tormenti, quantum tormentum jacere potest.
Tirer du canon, faire partir des coups de canon. Tormenta excutere, ignem tormentis admovere.
Canonicat, prébende. Canonia; canonica.
Canoniser, mettre au nombre des saints, élever sur les autels. Sanctorum ordinibus inferre, in numerum sanctorum referre.
Cantinier. Mercatores annonarii, mercatores castrenses.
Capitaine. Centurio.
Capitaine général (en Espagne). Supremus belli dux.
Capitaine commandant la garde. Præfectus pretoriano militi.
Capital. Caput, sors.
Capital improductif. Nummi vacui, pecunia nil lucri reddens.
Augmentation du capital. Pecuniæ accessio.
Décréter l’impôt personnel, la capitation. Imperare tributum in capita.
Capitaux, fonds, capital. Pecuniæ in fœnore positæ.
Capitulation de l’empereur romain. Lex regia. Pacta in quæ princeps regimen iniens fidem obstringit.
Capituler, se rendre, traiter de la capitulation, de la reddition d’une place, en arrêter les conditions. Cum hoste convenire, conventa tractare.
Caporal. Decurio.
Carabinier. Sclopus equestris.
Cardinal. Purpuratus Pater; purpuratus Romanus, is quem rubens galerus ornat.
Collége des Cardinaux, le sacré Collége. Senatus sacer Pontificis Romani.
Mardi-gras; carnaval. Dionysia, Bacchanalia, Liberalia, dies Baccho sacri, publica comessatione exigi soliti.
Connaître son caractère, son humeur, son tempérament. Suum nosse ingenium, genium.
Ceux qui ont le même caractère, le même tempérament, le même naturel, les mêmes penchants. Qui natura consentiunt, eodem ducuntur genio.
Ce qui nous répugne; ce qui répugne à notre caractère, à notre tempérament; ce qui est contraire à nos penchants, à nos inclinations. Quæ non faciunt ad nostrum genium.
Carroussel; course aux chevaux; course aux chars; tournoi. Pugna equestris ludicra, de annulo ad metam proposito. Exercitatio equestris animi causa instituta, dimicatio ludicra, equestris.
Cartel. Litteræ provocatoriæ ad pugnam singularem.
Casemates. Cæsæ criptæ. Imæ criptæ ad latera propugnaculorum. Domunculæ militares occultæ.
Casuel; émoluments. Reditus fortuiti, sportulæ.
Catafalque. Castrum doloris.
Cathédrale. Ædes sacra primaria, ædes princeps.
Catéchiser; enseigner à qqn les éléments de la doctrine chrétienne. Prima rudimenta sanctioris doctrinæ aliquem docere, imbuere aliquem fidei mysteriis.
Cause criminelle; chambre criminelle. Judicium capitis, causa capitis, quæstio.
Être caution de qqche, se rendre caution de qqche, répondre de qqche, garantir qqche. In rem aliquam fidem suam interponere, sponsorem, se alicujus rei præstare.
Garantie, caution, cautionnement, droit, fidéjussion, acte, écrit, par lequel on répond de qqn ou de qqche. Formula præstandæ securitatis.
Cavalerie légère; (par ex. hussards). Levis armaturæ equites.
Fête centenaire de la Fondation de l’Université, de l’Académie. Secularis Academiæ natalis.
Faire une charge de cavalerie. Equestrem procellam excitare.
Cérémonial. Rituum aulæ et solemnium consignatio.
Maître des cérémonies. Magister rituum et morum aulicorum, vel rituum sacrorum supremus moderator.
Battre la chamade, c. à d., donner le signal de la reddition; proposer de se rendre; faire des propositions de reddition. Proclamare ad deditionem, colloquium hostium poscere.
Battre la chamade; battre le tambour de la caisse pour donner le signal de la reddition. Signum dare deditionis, deditionem offerre.
Chambellan. Regi vel Principi ab interioribus cubiculi præfectus.
Grand chambellan. Cubiculi regii vel Principis præfectus.
Chambre des députés (anct. la place où se tenaient les assemblées générales du peuple romain). Comitium.
Membres de la chambre haute et membres de la chambre basse (Angl.); membre du sénat et membre de la chambre des députés (France); membre de la chambre des seigneurs et membres de la chambre des députés (Prusse). Patres superioris et inferioris curiæ.
Chancelier. Præses fori regii, scriba regis supremus et sanctior.
Chapelet, rosaire. Corolla Mariana; corona calculorum precatoriorum.
Chapelle. Ædicula sacra, sacellum, sacrarium.
Maître de chapelle. Præfectus chori musicorum vel canentium.
Le chapitre d’une cathédrale, le corps des chanoines. Senatus sacerdotum.
Faire une charge de cavalerie (t. de guerre). Equestrem procellam excitare.
Chemin couvert. Via operta.
Chevalier de Malte. Eques sacram in Turcas militiam professus, eques Rhodius seu Melitensis.
Chevaux de bât, de somme, de trait. Jumenta sarcinaria, clitellaria.
Chevaux de frise (t. de guer.), pièces de bois garnies de pieux ferrés, pour défendre une brèche, arrêter la cavalerie, etc. Ericii militares, cervi, trabes aculeis confixæ, asperatæ, ante portam, castrorum valla, aciei principia defixæ.
Chevaux de frise (t. de fortif.). Sudes ligneæ ferreis cuspidibus horrentes, armatæ.
Cheveux postiches, faux cheveux, perruque, coiffure. Fictitiæ comæ, supposititiæ suggestus comæ, galericulus, caliendrum.
Chiffre. Numeri Arabici.
Écrire en chiffres; chiffres. Notis arithmeticis et occultis uti.
Le chœur. Statio musicorum.
Ligne de circonvallation. Limes extimus, circuitus castrorum.
Ouvrages, retranchements, lignes de défense en avant du camp. Pro portis castrorum.
Lettre circulaire. Libelli circum ordines missi.
Lancer } une lettre circulaire.
Donner }
Publier }
Provincias publicis litteris de re aliqua edocere.
Modeler qqn en cire. In cereis figuris fingere aliquem, cera exprimere aliquem.
Traduire, citer qqn en justice. Deferre alicujus nomen ad senatum, in jus vocare, postulare legibus, reum peragere.
Prêter le serment de fidélité à qqn; se mettre sous le patronage de qqn; se faire le client de qqn. In fidem et clientelam alicujus se recipere, sacramentum apud aliquem dicere, clientelam profiteri.
Coadjuteur d’un Évêque. Adjutor Episcopi, in partem sacrarum curarum assumptus.
Collation (en parlant des charges, des dignités). Legitima collocatio sacri fundi.
Collation (léger repas au lieu du souper). Modica et vespertina cænula, pomeridiana libatio.
Droit de collation. Jus vocandi sacerdotem.
Colonel; tribun (militaire). Tribunus militum. Moderator legionis.
Colonel, commandant des cadets, du corps des cadets. Præfectus principibus nobilissimæ juventutis.
Colonel, capitaine général, officier d’artillerie; capitaine, officier du génie. Præfectus, tribunus cohortis tormentariæ, præfectus fabrum.
Lieutenant-colonel. Legionis legatus, tribuni militum vicarius, tribuni legatus.
Commandant des postes, des sentinelles de nuit. Præfectus vigiliarum classis.
Major de place; commandant de place. Præfectus vigiliarum præsidiarius.
Maintenir une discipline sévère parmi les troupes, avoir le commandement rude. Acerbiore uti imperio, disciplinæ militaris rigidum exactorem se præbere. Terrore magis minisque quam benevolentia continere militem.
Conférer à un général un pouvoir dictatorial, un commandement absolu, la dictature. Summam imperii, imperium liberum militare, nullis legibus aut conditionibus adstrictum, alicui committere.
Commanderies (en parlant de l’ordre teutonique et des chevaliers de Malte). Ordinis sacri præfecturæ quæ vel ad Teutonicos aut Melitenses equites spectant.
Tour de comédie, représenter une comédie. Peragere fabulam.
Comédiens, histrions, saltimbanques. Actores fabularum, artifices scenici, histriones.
Commissaire. Recuperator principis, Regis a negotiis commissus, cognitor causarum, rei inquisitor, quæsitor.
Commission, exécution (d’un mandat). Procuratio rei mandatæ.
Compagnie (des soldats). Centuria.
Être de faible complexion, avoir une santé délicate. Tenui aut nulla potius valetudine esse. Corpus morbis obnoxium.
Complices. Sceleris socii, facinoris administri.
Compliment, révérence. Honor verborum, honorifica compellatio; verba officiis plena.
Sans compliment, sans déguisement, loyalement. Sine fuco et fallaciis, citra honorem verborum.
Compte borgne, inexact. Impeditæ.
Compte juste, exact. Expeditæ.
Compte des recettes et des défenses. Ratio accepti et expensi, ratio acceptorum et datorum.
Régler un compte; liquider, (terme de finances). Rationes subducere, rationes dispungere, edere.
Articles de compte. Æra.
Mettre qqchose sur le compte de qqn; faire passer qqche en compte à qqn. Expensum alicui ferre.
Résumé d’un compte; compte par bref état. Breviarium rationum.
Comtes qui sont princes du Saint-Empire. Comites Principum dignitate præfulgentes.
Condamné. Datus ad supplicium.
Se confesser, aller à confesse. Animum noxis expiare, obire confessionis sacrum mysterium.
Confesseur, directeur de conscience; directeur spirituel. Qui alicui a confessionibus est, qui alicujus animum moderatur.
Saisir qqche; faire la saisie de qqche; mettre arrêt sur qqche; séquestrer; mettre sous séquestre; confisquer. Manu prætoria alicujus bona detinere.
Confisquer les biens. Facultes alicujus in publicum conferre, bona alicujus publicare, in publicum addicere, proscribere.
Obtenir son congé (du service militaire). Vacatione militiæ, missione donari.
Connétable (chef des armées). Comes stabuli, summus rei bellicæ in Gallia præfectus, tribunus celerum.
Mauvaise conscience; conscience perverse. Une conscience bourrelée de remords. Conscientia sceleris, facinoris, mens male sibi conscia, quæ agitatur et perterretur tædis furiarum ardentibus.
Chercher, trouver, mettre sa consolation dans une bonne conscience. Conscientia bene factorum se solari.
Être empêché de faire } une chose de conscience.
ne pouvoir pas faire }
(Quand la conscience ne permet pas de faire une chose.)
Religione impediri.
Résoudre des cas de conscience; traiter des devoirs du chrétien. Quæstiones de virtutibus, moribus explicare, Officia Christiani hominis tradere, quæ sunt de finibus bonorum et malorum in re Christiana explicare.
N’avoir point de conscience, être un homme sans conscience, sans foi ni loi. Religione nihil sibi ducere. Homo sine ulla religione et fide.
Je puis faire cela en sûreté de conscience, ou en bonne conscience, ou en toute conscience. Salvo officio, salva fide id mihi integrum est.
Membre du conseil ecclésiastique, membre du conseil de fabrique. Assessor sacri senatus.
Conseil ecclésiastique, conseil de fabrique (cathol.), consistoire (protest.). Senatus sacer consessus, vel consilium sancti ordinis.
Conseiller d’État; membre du conseil d’État; membre du conseil privé. Qui principi a consiliis est in rebus quas publicas appellamus. Vir e sacerrimo principis consilio.
Conseiller intime. Consiliorum regiorum particeps, qui est in sanctiore principis consilio.
Membre du consistoire. Assessor sacri senatus.
Décret, décision du consistoire. Decretum senatus sacri.
Constitution (ensemble des lois fondamentales d’un état). Leges imperii quibus salus reipublicæ continetur, nititur.
Constitution robuste; forte constitution; santé solide. Corpus natura solidum in multos labores duratum. Corporis firmitas.
État du ciel; aspect des étoiles (en termes d’astrologie), constellation. Astrorum cœli affectio, siderum positus.
Constitution militaire. Belli apparatus.
Écrire l’histoire contemporaine. Scriptis res suorum temporum mandare, celebrare, illustrare.
Contexte. Nexus orationis et forma, verborum ambitus, connexa et cohærens inter se orationis series.
Contrebande, marchandise prohibée. Merces prohibitæ, interdictæ.
Contre-batterie. Suggesta tormentorum hostibus opposita.
Inspecteur; contre-maître, surveillant, intendant. Redemptor operis, manceps operarum.
Contributions, impôts; charge. Census bonorum, tributum.
Contrôleur. Rationum custos et vindex, redituum consignator.
Controverses, points controverses. Fidei capita, quæ in disceptationem vocantur.
Convalescence. Pristina valetudo, confirmata a morbo valetudo.
Convention, traité pour l’échange des transfuges et des prisonniers. Pactio de transfugis et captivis permutandis.
Convoquer la diète, la chambre. Comitia edere, indicere.
Copie de lettre. Descriptio, exemplum litterarum.
Un exemplaire, une copie figurée; une copie conforme. Exemplum recognitum.
Copiste. Homo, puer a manu, librarius.
Ceux qui sont du même corps de métier, de la même Corporation. Curiales.
Corps, armée de réserve. Manus militum ad subitos belli casus seposita.
Corsaire (t. de mar.). Navis prædatoria.
Corvette; yacht. Navis liburnica.
Cotisation volontaire; secours volontaire en argent; subside, subvention volontaire. Collatio gratuita.
Couleuvrine. Tormentum colubrinum, colubrina.
Couleuvrine (artill.). Tormenta longiora a colubris nominata.
On fait jouer les couleuvrines; on a tiré des couleuvrines. Colubrinis verberatæ sunt ædes, hostis colubrinas exercuit, misit in tecta.
Couper la retraite à qqn; couper les vivres à une ville, etc....; empêcher le transport des vivres,—des provisions (pour une forteresse, une armée). Reditu aliquem excludere. Commeatu privare, intercludere, prohibere.
Par coups, de taille. Cæsim.
Cour; suite d’un prince, d’un roi; courtisans. Comitatus aulicus.
Juge de la cour. Judex curiæ provincialis.
Cour d’Appel. Summus senatus provocationum.
Employé à la chambre, à la cour des comptes; directeur, président de la chambre, de la cour des comptes; trésorier, administrateur de la caisse du roi, d’un prince. Curiæ fisci adscriptus.
Secrétaire de la chambre des domaines, de la cour des comptes. Census curator.
Rendre ses comptes à la cour. Ad ærarium rationes referre.
Marcher, courir en grande hâte, précipitamment, à toutes jambes; hâter son pas. Cursum incitare, iter accelerare, celeri itinere aliquo contendere, non observata, stata quiete festinare iter.
Couronne foudroyante ou d’artifice (guer.). Malleoli et ignes, tædæ pice et sulphure mistæ, picea sulphureaque serta.
Courtine (mur entre deux bastions et qui en joint les flancs). Injecti muri loricæ, longitudo seu ductus murorum lorica mœnium.
Vils courtisans. Tineæ soricesque palatii.
Couvrir d’une flotte, de vaisseaux, les côtes maritimes. Ora maritima classem disponere.
Tout crédit lui est enlevé. Omnium rerum fides ei abrogatur.
On lui enlève } tout crédit,
Il perd }
Avoir perdu son (tout) crédit.
Fidem amittere.
Être en crédit auprès de qqn; avoir bonne réputation.Avoir perdu son (tout) crédit. Fidem amittere.
Il n’y a plus de crédit; il n’y a pas de confiance. Concidit fides, fides cessit e foro.
Croiser (sur la mer), établir des croisières (t. de marine), courir (les côtes). Maritimos prædones consectando mare tutum reddere.
Courir la mer, croiser sur la mer en tout sens; couvrir la mer de ses croisières. Classem dimittere quoquoversus. Maria, sinus omnes scrutari navibus.
Protéger une province, un pays contre les ravages de la guerre; couvrir une province. Defendere provinciam a depopulatione.
Couvrir les derrières de l’armée par une forte arrière-garde. Cingere ultimum agmen valida manu.
La Sainte Croix. Lignum salutare, in quo omnium noxas sua unius morte expiavit Christus.
Faire le signe de la Croix, se signer. Salutari se signo munire, signum crucis digito in fronte effingere, ducere.
Cuirassier; en général tous les soldats qui portent la cuirasse, tels que les carabiniers. Milites cataphracti, equites loricati quibus tegumenta ferreis laminis serie inter se connexis.
D
Date d’une lettre. Dies epistolæ adscripta.
Lettre datée du même jour; lettre de même date. Litteræ eodem datæ tempore.
Davier, tenailles, pince (instr. de chirurgie). Forcipes.
Débarquer les soldats. Milites in terram exponere.
Dissiper ses biens en débauches. Luxu opes perdere, prodige profundere.
Décret, ordre du Sacré-Collége. Decretum sacri senatus.
Défalquer;—soustraire. Detrahere de summa.
Craindre les défilés. Angustias itineris vereri.
Occuper les défilés. Viarum, montium fauces milite insidere, præsidia in angustiis collocare, arctas vias milite et operibus munire.
Enfermer l’armée ennemie dans un défilé, dans une gorge de montagne; acculer l’armée ennemie contre une montagne, un défilé. Adversarios locorum angustiis constringere.
Définir un mot; en fixer le sens, l’acception. Notionem verbi certis limitibus circumscribere, definire, arctare.
Dégrader; casser. Exauctorare, sacro gradu dejicere.
Dégréer un vaisseau (terme de marine). Exarmare navem.
Démocratie. Imperium populi, seu populare.
Départ (des troupes); décampement. Discessus militum; profectio; militare iter.
Annoncer le départ. Iter pronuntiare.
Donner les ordres du départ. Vasa militari more conclamare; signum dare colligendi vasa.
Dépendances. Jura accessionum.
Députés d’un pays. Status provincialis, collationum provincialium præfecti.
Desserrer les rangs. Manipulos laxare, diducere.
Dessert; friandises, confitures, pâtisseries, tout ce qu’on sert à table au dessert. Mensa secunda, bellaria.
Détachement de soldats. Manus militum, globus armatorum, delecti milites.
Diamètre; ligne diamétrale. Linea dimetiens, recta, ducta ab extremitate una circuli ad alteram per centrum.
Action ou } en diffamation.
Procès }
Actio injuriarum.
Avoir un procès en diffamation. De fama dimicare.
Il est d’humeur difficile, d’un caractère difficile, d’une grande inégalité d’humeur. Inest dissimilitudo morum.
Digue; jetée; chaussée. Moles fluctibus opposita.
Arrêter le débordement d’un fleuve, d’un torrent, par une digue; endiguer un fleuve, un torrent. Fluvium extra ripas effusum coercere.
Articles de discipline militaire. Leges militariæ, castrenses.
Il parle tantôt d’une chose, tantôt d’une autre, sans suite; ses discours n’ont ni queue ni tête; il fait des coq-à-l’âne; il dit des extravagances. Sermo sibi non constat.
Se rendre à discrétion (se dit d’une armée ou d’une ville prise). Armis depositis ad victoris clementiam confugere, se suaque omnia alterius potestati permittere, nullis conditionibus admissis urbem vel provinciam sub suam potestatem redigere.
Dispenser, exempter, accorder la dispense, l’exemption d’une loi. Legibus solvere, legis gratiam facere.
Nous sommes à une lieue, à la distance d’une lieue l’un de l’autre. Uno lapide distamus.
Être en délire, divaguer, battre la campagne. Aliena loqui.
Douane ou Accise, impôt sur les denrées, sur la consommation. Portorium, vectigal eorum quæ consumuntur, tributum rerum ad victum et amictum pertinentium.
Dragons. Dimachi. Desultorii milites.
Drapeaux, étendards, enseignes, bannières. Signa militaria.
Déserter, abandonner le drapeau, ou simplement déserter. A signis discedere, signa relinquere.
Disposer les drapeaux. Signa statuere.
Prêter serment sous le drapeau. Sacramento se illis obstringere. De signis tutandis sequendisque perpetuo sacramentum sacerrimum dicere.
Droit de nommer au bénéfice. Jus conferendi sacram dignitatem.
Se battre en duel. Ferro cum aliquo decernere.
E
Souscrire à l’échange des prisonniers; traiter de l’échange des prisonniers. Captivorum commutationem recipere.
Écho. Vox repercussa, sonus repercussus. Imago verbi.
Faire écho. Vocem multiplicato sono reddere.
Les montagnes font écho. Saxa et solitudines voci respondent.
Coureur (guer.); batteur d’estrade (guer.); guérilla, éclaireur (guer.). Excursor, procursator.
Ouvrir une école; ouvrir un cours (de littérature). Ludum litterarium aperire.
L’écriture sainte; les saintes écritures. Sacræ litteræ; sacer codex.
Registre d’écrou. Commentarii custodiarum.
Princes électeurs; princes de l’empire de l’Allemagne qui avaient droit de vote dans l’élection de l’empereur. Principes Imperii qui suffragio suo imperatores creant.
Jour des élections; jour de l’élection. Dies comitialis.
Prince électoral. Heres Electoratus, in spem Imperii genitus, princeps juventutis.
Élite de l’armée; troupes levées pour défendre une province. Delecta manus, delecti milites.
Emprunter de l’argent pour payer ses dettes. Versuram facere.
Mettre, vendre qqche à l’enchère, aux enchères;—vendre à l’encan. Auctionem constituere.
Vendre à l’encan; mettre à l’enchère. Bona voci præconis subjicere, hastæ subjicere.
Encre. Atramentum scriptorium, librarium.
Encre d’imprimerie. Atramentum fuligineum.
Arrêter le débordement d’un fleuve, d’un torrent, par une digue; endiguer un fleuve, un torrent. Fluvium extra ripas effusum coercere.
Enfoncer le flanc de l’armée ennemie; prendre l’ennemi en flanc. In latus hostium invehi.
Enfoncer les escadrons, les rangs de la cavalerie. Se inter equitum turmas inferre.
Enfoncer le front de l’armée ennemie. Principia aciei disjicere.
Tenir parole, remplir sa promesse, remplir un engagement, dégager sa parole. Liberare fidem.
Celui qui a pris des engagements, doit y être fidèle, doit les remplir; celui qui a reçu un fidei-commis, doit y être fidèle, doit en être l’exécuteur fidèle. Qui fiduciam accepit, debet præstare et fidem.
Serment militaire; enrôlement, engagement. Sacramentum militare.
S’engager par écrit. Scripto fidem obstringere.
Faire diversion, porter la guerre, le combat sur un point éloigné; attaquer l’ennemi sur un point afin de le surprendre sur un autre; diviser ses forces par une attaque imprévue, simulée. Distinere hostem, alio hostis curas avocare, consiliis hostis occurrere.
Charger l’ennemi, fondre sur l’ennemi, les escadrons serrés. Confertis turmis in hostem impetum facere.
Couper la retraite et les vivres à l’ennemi. Receptu commeatuque hostem excludere.
S’élancer, fondre, se précipiter avec impétuosité sur l’ennemi. In hostem se concitare.
Offrir le bataille à l’ennemi; marcher sur l’ennemi. Hosti pugnæ copiam offerre; ad certamen hostem extrahere.
Entourer, enfermer l’ennemi d’une ligne de circonvallation. Vallo, continuo castrorum aggere, sepimento crebrisque castellis hostem cingere.
Être de connivence avec l’ennemi. Litteris cum hoste collatisve consiliis ei belli opportunitates prodere. Clandestina cum hostibus consilia conferre.
Se frayer un passage à travers les rangs ennemis, l’armée ennemie. Per medios hostes perrumpere, corporibus viam aperire.
Inscrire,—enregistrer; porter sur le livre, sur les registres; insérer dans un acte. Referre in tabulas, in commentarium, in codicem.
Enrôler, recruter des soldats. Copias comparare, scribere.
Entonner. Voce præire.
Entonner; entonner le chant, la prière. Voce præire, preces præire, sacros modulos.
Épitaphe; inscription tumulaire. Postumæ laudes marmori vel æri insculptæ.
Maintenir l’équilibre entre les différents États. Æqualitatem potentiæ principes inter tueri, potentiam ita moderari ut ne quis principum reliquos viribus opprimat.
Ermitage. Secessus amœnus, ad vitandam populi frequentiam delectus vel positus.
Fondre sur l’ennemi en rangs serrés, en escadrons serrés. Consertis turmis in hostem impetum dare.
Escarmoucher; faire une escarmouche, engager une échauffourée, un combat de tirailleurs. Prœlium minutum, velitarem pugnam conserere.
Escarpe. Murus fossæ interior.
Contre-escarpe. Lorica, acclive opus, fossa, viæ coopertæ, fossæ pars mœnibus adversæ.
Escorte; garde; convoi. Manus præsidiaria.
Escouade. Manipulus, decuria, contubernium.
Espion; émissaire, mouchard, mouche. Speculator, explorator, emissarius.
Vers l’est, vers le levant, à l’est, au levant. Ad orientem solem.
Être en grande estime auprès de qqn, être bien vu de qqn, être estimé de quelqu’un. Esse apud aliquem bono loco.
Établir de nouvelles lois somptuaires. Novas leges de vestitus ratione temperanda condere.
Faire double étape, brûler l’étape. Iter duplicare.
Faire une étape ordinaire. Iter justum conficere.
État-major, corps de généraux. Principes militum, delecti ordinum militarium, spectatissimi tribuni.
Chef de l’état-major. Summus castrorum metator.
États de l’empire, les états. Imperii ordines.
Commentaire, exposition, interprétation, explication de l’Évangile. Explanatio evangelica, commentarius evangelicus, vitæ actorumque Christi diffusior explanatio.
Relever qqn de l’excommunication; lever l’interdit prononcé contre qqn. Pacem superum alicui reddere, communioni cœtus sacri restituere aliquem.
Excommunier qqn; anathématiser qqn (Égl. cath.). Lancer, fulminer l’excommunication, l’anathème. Devovere aliquem, exsecrari diro carmine, interdicere communione cœtus sacri, interdicere sacris, ejicere e cœtu sacro, usu sacrorum prohibere, exsecratione devovere; dirarum formulam promulgare, ferre in aliquem.
Exécuter un criminel. De criminis reo supplicium sumere.
Exécuter la peine encourue. Pœnam commissam persequi.
Exercer les matelots. Nautas exercere.
Exercice; exercer les soldats; faire l’exercice aux soldats. Meditatio campestris. Decursio militaris. Componere solvereque ordines edocetur miles. Decursiones militares, voluptaria prœliorum simulacra.
Je le sais, je l’ai appris par expérience; j’en ai été instruit par expérience. Usu, experiendo didici.
S’expliquer; s’exprimer; rendre, exprimer sa pensée. Exprimere sensa dicendo. Sensa mentis explicare, sensus suos alicui aperire. Promere, quæ in animo latent.
Expressions, termes; expressions choisies; termes sonores. Exquisita verba et sonantia.
Basse extraction; un homme de vile origine, de honteuse extraction. Dedecus natalium. Homo cum probro natus.
Extrait, abrégé, précis, sommaire (d’un livre). Breviarium, compendium, commentarius brevis.
Tout hasarder, aller jusqu’au bout, pousser les choses jusqu’à la dernière extrémité. Extrema omnia experiri, pati rem ad supremum discrimen adduci: novissimum casum exspectare.
F
Façon, main d’œuvre. Manus pretium.
Faire { un legs pieux;
{ une fondation pieuse;
{ un legs,
des legs pour des œuvres pies.
Dicare aliquid sacris usibus.
Faire faillite, banqueroute. Cedere foro, cedere bonis.
Homme fantasque, agité de vaines terreurs. Homo fanaticus, homo manibus suis malisque umbris actus, vel tuta vereri solitus, terroribus exagitatus.
Fascines; fascinage. Fasces viminei, fasces fruticum, crates militares, sarmentorum fasciculi.
Faire des fascines; faire du fascinage. Sarmenta virgultaque colligere.
Ouvrier en fascines, fagoteur; gabionneur. Lignator.
Préparer des fascines pour garnir les approches (les tranchées) et les gabions. Materiam cædere crateis et pluteis faciendis, struendis, plectendis.
Un copiste infidèle; faussaire, c. à d., qui altère un acte authentique, qui fait un faux, ou une fausse signature. Librarius mendosus.
Fausse monnaie. Adulterini nummi.
Sans perfidie, sans duplicité, sans fraude, sans fausseté. Sine fuco.
Faux. Fallax, insidiosus, veteratorius.
Faux cachet. Signum adulterinum.
Cacher une haine profonde sous des paroles mielleuses; être un homme faux, un traître. Odium pectore abditum multis verborum lenociniis obtegere.
Fécial, héraut d’armes qui déclarait la guerre. Fecialis.
Droit fécial. Jus feciale.
Félonie; action de félon; perfidie d’un vassal. Crimen in beneficii auctorem commissum.
Fête; solennité. Solemnis, festus dies.
Fief. Prædium beneficiarium.
Demander (une terre) en fief. Inaugurationem beneficiorum ab aliquo petere.
Recevoir (une terre) en fief. Ritu beneficiario inaugurari.
Figures de Rhétorique, style figuré. Lumina orationis, ornamenta verborum et sententiarum.
Fixer, faire la fixation des dépens, fixer l’amende qui doit être payée par le condamné dans une affaire d’exaction ou de péculat; estimer le prix d’une chose disputée, ou régler les frais à payer par celui qui perdra sa cause. Litem æstimare.
Flancs d’une armée rangée en bataille, ailes. (On dit l’aile droite, l’aile gauche, en parlant d’une armée rangée en bataille.) Latera legionis, agminis; alæ.
Flanc d’un bastion, d’un fort. Latus propugnaculi.
Flancs dans les ouvrages de fortifications. Propugnacula in ambitu, recentiore structura.
Attaquer les flancs dégarnis de l’armée ennemie. Latere aperto hostem aggredi.
Garnir de cavalerie les flancs de l’armée; protéger, couvrir les flancs. Latera equite munire.
Pour que l’ennemi ne puisse pas prendre, attaquer ses troupes en flanc. Ne hostes a lateribus suos pugnantes circumvenire possent.
Serrer l’ennemi par les deux flancs. Ab utroque instare, utrumque urgere.
Descendre le fleuve; se laisser aller au courant de l’eau, aller en aval, à vau-l’eau. Vehi secundo flumine.
Remonter le fleuve; naviguer contre le courant, aller d’amont. Adversum flumen navis subit.
Flux et reflux,—flot et jusant. Maritimi æstus maximi. Maritimorum æstuum accessus et recessus.
Fonder une ville;—établir une colonie; coloniser. Coloniam deducere, coloniam constituere in aliquo loco.
Force d’un terme, d’un mot. Vis verbi.
De ses propres forces. Suo, proprio Marte.
Formalités; étiquette (en usage à la cour). Formulæ loquendi in aulis principum usurpari solitæ.
Formulaire; formule, forme, formalités; définition—(t. de droit)—règle, principe, loi, formule (au figuré). Formula.
Jurer, prêter serment d’après la formule prescrite. Jurare in certa verba.
Fortifier une montagne. Montem opere circumvenire.
Fortifier une ville.—Bloquer, cerner une ville, entourer d’ouvrages (une ville qu’on assiége). Oppidum vallo castellisque circummunire seu claudere, oppidum circumvallare, vallo urbem circummunire, vallum in oppidi circuitu ducere. Oppidum operibus claudere.
Fossé, fosse, excavation, creux. Fossa.
Bord du fossé, de la fosse. Labrum, margo fossæ.
Chariot de bagages; fourgon. Currus sarcinis onustus.
Fourrage. Pabulum, frumentatio.
Être de piquet au fourrage. Pabulatores tueri.
Envoyer la cavalerie fourrager, au fourrage. Equites dimittere pabulandi causa, milites frumentatum, pabulatum mittere.
Fourrier. Scriba cohortis, legionis.
Fourrier. Curatores sclopetarii tribuni seu centurionis.
Fourrier de la cour. Curator hospitiorum aulicorum.
Fourrier, sous-officier qui marque les logements, fait la répartition des vivres. Hospitiorum designator.
Sergent-fourrier (pour l’infanterie); maréchal-des-logis (pour la cavalerie). Designator, curator hospitiorum militarium.
Frais de transport; voiture; naulage; bachotage. Portorium.
Faire fusiller qqn. Commilitonum glandibus sternendum aliquem objicere.
Fusée. Ignis artificiosus, contestandæ publicæ lætitiæ accensus, recta linea in altum assurgens.
Décharger (un fusil). Exonerare.
Coup de fusil. Ictus sclopi.
Recevoir un coup de fusil; être tué d’un coup de fusil. Glande plumbea prosterni, transverberari.
Fusils; carabines; mousquets. Sclopi igniarii majores, ferreæ fistulæ, bombardæ ductiles. Sclopus igniarius.
Charger (un fusil). Fistulam ferream pulvere nitrato et glande onerare.
Balle de fusil. Glans plumbea.
Il est éloigné de la portée d’un fusil. Tanto spatio distat, quantum globus e ferrea fistula emissus conficit.
Fantassin; fusilier; simple soldat, mousquetaire. Levis armaturæ pedes, miles manipularis.
G
Gabions. Corbes terra farti, vimineæ cistæ.
Soustraire les gages à qqn, priver qqn de ses gages; rabattre sur les gages de qqn. Stipendium alicujus avertere, stipendio aliquem fraudare.
Salarier, payer qqn; donner, payer à qqn ses gages, son salaire, ses appointements, son traitement. Stipendium, attributam pensionem, officii pretium alicui constituere, numerare, ferre.
Gala (fêtes, festin à la cour). Pompa solemnis aulæ, celebritas aulæ procerum.
Galant, homme poli, de bonnes manières, d’une éducation distinguée. Vir omnibus rebus ornatus, ad omnem humanitatem excultus.
Galanterie; politesse, douceur, affabilité dans nos relations avec autrui. Comitas, lepor, urbanæ munditiæ.
Galerie dans laquelle les Athlètes s’exerçaient pendant le mauvais temps. Tecta ambulatiuncula.
Galeries, portique (galerie dont le comble est soutenu par des colonnes, des arcades), xyste. Intercolumnia ambulationis, xystus, porticus.
Garantie du gouvernement; protection de l’État (t. de droit). Fides publica.
Garde noble. Equestris ordinis juvenes, excubias circa cubiculum principis vice militum agentes.
Garde du roi. Apparitor regius.
Garde urbaine, garde municipale; milice de la ville. Urbanæ cohortes.
Garde, cohorte prétorienne; garde particulière du général, du conseil, de l’empereur. Milites prætoriani, stipatores.
Avant-garde. Antecursores ex militia levi.
Préfet du prétoire; commandant de la garde. Præfectus prætorio vel prætoriano militi.
Cohorte prétorienne, garde du corps, garde royale, impériale. Cohors prætoria, custodiæ corporis regii assueti milites.
Caporaux (ceux qui sont exempts de monter la garde). Editores tesseræ (ceux qui donnent le mot d’ordre (milit.)). Exempti a statione, immunes stationum. Editores tesseræ.
Mettre garnison dans une place; occuper une place, une ville. Præsidiis locum tenere.
Mettre l’armée en garnison, en quartier. Exercitum per oppida dispertire.
Renforcer la garnison. Præsidium majoribus copiis firmare.
Général de brigade. Summus vigiliarum præfectus.
Général de cavalerie. Summus equitum præfectus.
Lieutenant-général, général de division. Legatus, summi ducis vicarius, qui legati locum obtinet, qui secundum locum imperii tenet.
Général en chef, généralissime, maréchal; feld-maréchal (allem. et autr.). Supremus castrorum præfectus.
Général en chef de l’artillerie, grand-maître de l’artillerie—lieutenant-général d’artillerie (jadis). Rei tormentariæ ad exercitum pertinentis præfectus summus.
Général d’infanterie. Peditum summus præfectus.
Vaguemestre général. Supremus rei vehicularis in exercitu præfectus.
Commissaire général des armées; intendant militaire en chef. Supremus excercitus curator.
Aide-de-camp (d’un général). Adjutor ducis seu præfecti, qui mandata ductoris perfert.
Généalogie. Origo familiarum, ex qua clarorum virorum propagines possint cognosci. Familiam alicujus inde a primordiis ad nostram ætatem recensere.
Généralissime. Imperator summus, ad quem unum summa imperii redit.
Ingénieur militaire; officier du génie. Castrorum metator, architectus militaris, artis muniendi magister, machinator operum bellicorum, machinali scientia clarus.
Un gentilhomme d’ancienne extraction, de vieille souche. Avitæ nobilitatis, multarum imaginum.
Un gentilhomme de fraîche date. Homo novus.
Géographie. Sedes locorum, regionum descriptio.
Géôlier. Triumvir carceris.
Géométrie. Studium dimetiendæ terræ.
Giberne. Theca sclopetaria pulveris pyrii, theca qua sclopi fartura custoditur.
Batterie de gobelets. Caliculi quibus agyrtæ circumstantium oculos perstringunt.
Golfe. Sinus.
Gondole; barque (vénitienne). Navicula Venetorum, navis velox, biremis Veneta, Venetorum phalesus.
Soldats du train, goujats. Calones.
Gouverneur; président (d’une province en Allemagne). Præfectus præsidii, provinciæ rector.
Vice-gouverneur; vice-président (Allemagne). Provinciæ legatus, præsidio præfecti vicarius.
Grands (d’Espagne). Optimates Hispanorum primi ordinis, primæ admissionis.
Gradué. Honoribus Academicis ornatus.
Gratification. Congiarium.
Grenadier; fusilier. Miles qui glandes pulvere nitrato fartas manu ejaculatur.
Grotte. Crypta hortorum artificiosa, apta vitandis æstivis caloribus.
Guerre sans caractère public; guerre qui a pour motif le droit du plus fort, c. à d., une guerre illégitime, illégale, injuste. Bella privata, privata auctoritate indicta.
Faire une guerre défensive. Bellum illatum repellere, defendere, propulsare.
Bagages; matériel de guerre, munitions. Instrumentum militare, instrumentum militiæ.
Motifs de la guerre; son utilité. Ratio belli, rei militaris.
Théâtre de la guerre. Belli sedes, bellum hic vel ibi constitit, collatum est.
H
Hallebarde. Hastata securis. Securis hastæ præfixa.
Nombre, harmonie d’un discours. Oratio ad numerum cadens.
Orateur qui a la phrase harmonieuse (pour le style et pour le débit). Cujus aures perfecto et completo verborum numero gaudent.
Haste (lance, javelot sans fer). Hasta pura.
Heiduques. Pedites Hungari. Milites provinciales. Hungariæ pedites.
Publier de tous côtés par la voix des hérauts. Præconibus circummissis edicere.
Royaume héréditaire; états héréditaires. Regnum patrium, regnum quod nascendi jure, hereditate obvenit.
Héritier naturel, légitime, ab intestat. Ab intestato, cui nascendi jura hereditatem addicunt.
Hommage lige; devoir de vassal. Jus beneficiarium, nexus beneficiarius.
Homme d’affaires de qqn, son gérant, régisseur, procureur, agent. Curator rei privatæ, qui procurat alterius rationes et negotia.
Des hommes, des gens de qualité, de haut parage. Viri amplissimi.
Mon honneur est en jeu, y est engagé; il s’agit de mon honneur. Agitur de honore meo.
Point d’honneur. Summa honoris.
Hôpital; hôtel-Dieu; lazaret. Valetudinarium publicum.
Tireur d’horoscope. Qui notato ortu, futura hominibus edicit, fatorum est astris vanus interpres.
Dresser ou faire tirer, faire, dresser l’horoscope de qqn. Divinatio natalitia; prædicere, divinare quo quis fato natus sit.
Huguenot. Religioni reformatæ initiatus.
Huissier. Accensus.
I
Ici, là il y a des mines fort riches. Metalla exercentur hic vel ibi magno proventu.
Faire des courses, incursions sur le territoire ennemi. Faire la petite guerre, la guerre de guérilla, la guerre en partisan. Excursiones in hostilem agrum facere. Excursiones. Excursionibus se locupletare.
Compagnie des Indes orientales. Societas Indiæ orientalis, collegium mercatorum, qui orientalis Indiæ merces permutant.
Je reste indifférent, cela me laisse indifférent, dans une indifférence complète; ce n’est pour moi, ni un sujet de joie, ni un sujet de crainte. Non est quod gaudeam metuamve.
Choses indifférentes. Res neutræ.
Indulgence papale. Noxarum condonationes a supremo Sacrorum Antistite concessæ.
Sous-inféoder. Prædium beneficiarium transferre in alium eodem jure.
Influence des astres, de la lune. Vis stellarum. Lunæ tractus.
Astrologie, science prétendue de l’influence des astres; divination. Astrologia divinatrix.
Ingénieur militaire; officier du génie. Castrorum metator, architectus militaris, artis muniendi magister, machinator operum bellicorum, machinali scientia clarus.
Ingénieur civil. Machinali scientia clarus; machinator.
Ingénieur des ponts et chaussées. Architectus pontibus viisque curandis præpositus; viarum pontiumque curatores.
Inquisition, tribunal de l’inquisition. Fidei quæsitorum tribunal.
Prendre une inscription à l’université. Initiatio academica. Albo studiosorum inserere. Studiis initiare aliquem, ritibus academicis.
Intendant, inspecteur des contributions (indirectes). Annonæ, redituum regiorum curator.
Inspiration divine; souffle d’en haut. Afflatus divinus, Numinis impulsus.
Installation (en parlant des personnes). Legitima collocatio sacri census.
Installer qqn. Inaugurare aliquem.
Instituer qqn son légataire, héritier universel. Ex asse heredem scribere.
Intendant militaire en chef. Primarius negotiorum bellicorum curator.
Intendant des ouvriers. Præfectus fabrum.
Intérêt exorbitant, usuraire. Iniquissimum fenus.
S’intéresser, prendre intérêt au bien public. Consulere communi saluti, dignitati. In commune consulere.
Intérêts. Fenus, usura, pecuniæ reditus.
Faire de son mieux pour tous les deux; servir les intérêts de l’un et de l’autre. Utriusque facere causa.
Chercher le bien de qqn; aider qqn de ses conseils; prendre à cœur les intérêts de qqn. Consulere alicui; consilio, opera, studio adesse alicui.
Gros intérêts. Gravissimæ usuræ.
Interrègne. Interregnum.
Inventorier; dresser un inventaire. Commentarium bonorum conscribere.
Invention, découverte. Inventum callidum, cogitatum acutum.
Investiture (moyen-âge). Solemnia inaugurationis in munus sacrum.
Imposer des marchandises étrangères; mettre l’accise sur les importations. Peregrinarum mercium portoria constituere.
Impôt sur les consommations. Vectigal eorum quæ consumuntur, census rerum venalium.
Impôt pour la guerre contre la Turquie. Pecunia in bellum Turcicum collata.
Impôt ou droit sur le vin. Exactio vinaria.
Impôt personnel, capitation. Exactio in capita.
Accise, impôt sur le vin. Exactio vinaria.
Être exempt d’impôts. Omnium onerum nancisci immunitatem.
Improvisateur.—Improviser, parler, décider sur-le-champ, sans préparation. Extemporalis, vir subita expedire paratus. Subita proferre, dicere, disceptare.
Irrégulier. Declinans a regula, præter regulam.
J
Janissaires. Turcarum pedites statarii, pedites prætoriani Turcarum Imperatoris.
Journal, gazette. Ephemerides rerum novarum, commentarii rerum publicarum.
Journal; livre-journal. Libellus in quem quotidiana acta referuntur.
Livre-journal; journal. Commentarius, annales.
Juge militaire; auditeur, grand prévôt. Juges du camp, ceux qui dans les combats judiciaires, les joûtes... étaient chargés de veiller à ce que tout se passât selon l’usage. Judex militaris, castrensis, quæsitor causarum militarium.
Jugement dernier. Decretorius ille dies generis humani, dies novissimus, quo Christus ad judicia exercenda descendet.
De ce pas, je vous ferai citer en justice. Faciam ut a prætore tibi statim dies dicatur.
L
Lance armée d’un fer. Præpilata.
Langue maternelle. Sermo patrius.
L’égalité. Observatio legum, juris.
Hôpital, hôtel-Dieu; Lazaret. Valetudinarium publicum.
Légitime (subst. fém.): portion que la loi assure aux enfants sur les biens du père et de la mère (t. de droit). Pars bonorum quæ hereditate inter filios dividitur.
Lettre de change. Litteræ argentariæ.
Lettre de créance. Litteræ fidei publicæ, auctoritas Legati, litteræ quæ fidem legationis adstruunt.
Lettre d’investiture. Litteræ beneficiariæ.
Lettres de représentation. Litteræ commendatitiæ recens electi.
Lettre perfide, contenant la perte de celui qui en est le porteur. Litteræ Bellerophonteæ.
Adresser une lettre à qqn. Inscribere alicui perferendas litteras.
Élite de l’armée; troupes levées pour défendre une province. Delecta manus, delecti milites.
Lexique; dictionnaire; vocabulaire. Liber vocum notiones complexus, libri qui dictionum sensa collegerunt.
Licencié. Primos a doctore honores consecutus.
Licencier, renvoyer du service, congédier. (milit.) Exauctorare.
Lieutenant. Centurionis vicarius, procenturio.
Lignes de communication (t. de fortif.). Brachium fossarum, linea communis, quæ vulgo communionis.
Entourer avec une armée toute la ligne des fortifications. Totum opus militum corona cingere.
Garnir de troupes toute la ligne des fortifications, des retranchements. Totum opus militum corona cingere.
Ouvrir, établir des lignes de communication entre le château et le camp. Castellum brachiis cum opere castrorum conjungere.
Livre des recettes et des dépenses. Codex accepti et expensi.
Recueil de notes, mémoire, mémorial; livre de raison ou grand livre, c. à d., un registre où les négociants portent tout leur compte par doit et avoir. Electorum commentarius.
Loterie. Ludus, qui sorte facta constat, urna sortis fortuitæ.
Demi-lune (fortific.), lunettes (fortif.). Lunatum munimentum, propugnaculum.
M
De ma (ta, sa) propre main. Manu mea, tua, sua.
Mettre une maison en vente. Ædes venales inscribere.
Majeur. Aliena tutela emancipatus, liberam rerum suarum administrationem adeptus.
Fidéicommis. Majorat, celui qui possède un majorat. Fideicommissaire. Heres fiduciarius.
Mandat d’arrét. Litteræ facinorosi comprehendendi causa missæ.
Champ de Mars; place d’armes; champ de manœuvre. Rendez-vous des troupes. Campus martius, diribitorium.
Manufacture; fabrique. Officina operum manu factorum.
Marche. Iter.
Marche forcée. Magnum iter, magnum itineris spatium.
Battre, sonner la marche; sonner la retraite. Receptui canere, signum dare, signum buccina dare, tuba revocare milites.
Se mettre en marche, en route; partir. Iter inire, aggredi.
Observer la marche de l’armée ennemie. Itinera hostium observare, explorare.
Contre-marche. Itinera transversa.
Feld-maréchal (en Allemagne et en Autriche), maréchal (en France), généralissime; général en chef. Commandant en chef. Summus castrorum præfectus.
Maréchalat; Feld-maréchalat (Allem. et Aut.). Supremi castrorum præfecti vicarius.
Donner la bénédiction nuptiale à; marier. Ritibus sacris jungere connubii fœdera, solemni præcatione nuptias lustrare.
Matricule. Album, formula censendi.
Maxime, règle, principe. Regula.
Mausolée; un monument élevé pour témoigner de la douleur publique. Mausolæum; monumentum exsequiarum causa, contestando publico dolori positum.
Mèche. Funis e fomite. Incendiarii funes.
Mécontent, malcontent, de mauvaise humeur. Animus alienus et offensus.
Médaille commémorative; médaille. Nummus in memoriam rei singularis, facti, relatæ victoriæ cusus, nummus vetustatis gratia asservatus.
Médaillon. Nummus modi majoris, maximi moduli.
Exercer la médecine; être médecin. Medicinam exercere.
Nourriture obtenue à force de prières, en demandant l’aumône; mendicité. Victus precarius.
Dire la messe, célébrer le saint Sacrifice. Rem divinam facere, sacris operari.
Dire la messe pour les défunts, la messe des morts; chanter une messe de requiem, un requiem; célébrer un office pour les morts, faire le service (funèbre) pour (tel défunt). Sacrum piaculare facere, expiare manes defunctorum.
Ouïr, entendre la messe, assister à la Messe, au saint Sacrifice. Rebus divinis interesse.
Mesure (musiq.); cadence. Modus vocum, numerus in cantu.
Meurtrières (ouvertures dans les remparts pour tirer à couvert). Gula propugnaculi.
Milices. Milites provinciales, armati populares, raptim ad arma convocati.
Mine. Cuniculus. Furnulus. Sinuosi mæandri, pulvere pyrio farti.
Une mine qu’on a fait jouer, sauter. Cuniculi accensi.
Miner un ouvrage (de fortification), le faire sauter. Cuniculis aggerem subtrahere.
Minéral; fossile. Fossilia.
Mines de fer. Secturæ ferrariæ, fodinæ.
Les mines firent une large brèche aux remparts. Cuniculo suffossa mœnia ingens nudarunt spatium.
Faire des mines. Cuniculos rectos agere.
Faire des brèches aux remparts à l’aide des mines. Cuniculis muros subruere.
Ici, là, il y a des mines fort riches. Metalla exercentur hic vel ibi magno proventu.
Revenu des mines. Pecunia quæ ex metallis redit.
Contre-mines. Cuniculi adversi, oppositi. Transversus meatus.
Mineur. Nondum rerum suarum liberum usum adeptus.
Missel. Liber sacer ritualis, liber liturgiæ.
Coiffé d’une mitre. Infulatus, mitratus, sacris infulis conspicuus.
Modèle, exemple. Exemplar; modus formaque.
Être fidèle à son modèle. Ab exemplari pendere.
Avoir de bonnes mœurs, avoir une conduite irréprochable. Moribus se probare.
Mœurs légères, conduite légère, facile. Mores facillimi.
Monarchie. Dominatus unius; potentia singularis.
Directeur de la monnaie. Monetæ censor.
Montre. Horologium portatile, rotatum minus.
Lois morales, de la morale. Res morum, morum præcepta.
Celui qui est mort civilement, qui a perdu ses droits de citoyen; qui est frappé de mort civile. Ærarius, capite census.
Mortier (artillerie), pièce d’artillerie pour lancer des bombes. Mortarium ignitum, bellicum, tormentum excitando incendio, succutiendis ædibus.
N
De naissance honnête, de famille noble. Honesto loco natus.
D’illustre naissance. Natus haud obscuro loco, summo loco.
Naturaliser. Civitate donare peregrinum.
Négociateur de la paix; médiateur de la paix. Conciliator pacis, disceptator de pace.
Neutralité. Animus a studio partium alienus, neutri parti addictus animus.
Neutre. Medius, neutrius partis, medium partibus se præstare.
Vers le nord, du côté du nord. In septentriones spectare.
Notaire. Qui præscriptoris Cæsarei jura adeptus est, obsignator testamentorum publica auctoritate præditus.
O
Observer la marche des ennemis. Itinera hostium observare, explorare.
Officiers supérieurs. Præfecti belli superiori honore, primorum ordinum ductores.
Sous-officiers. Præfecti militum inferiori dignitate.
Opéras. Ludi scenici qui canendo peraguntur.
Opuscule, brochure, petit traité. Libellus exiguus.
Le Pater, l’oraison dominicale. Formula precandi a Christo instituta.
Oratoire; chapelle. Ædicula, sacellum, sacrarium, locus privatæ pietati sepositus, dicatus.
Décret impérial; ordonnance du roi; ordonnance royale. Capitulaires de Charlemagne. Sanctio imperatoria, lex regia, lex in quam fidem suam obstringunt Cæsares.
Ordre, commandement. Imperium, imperata, præscriptum.
Agir d’après les ordres, le commandement. Agere ad imperium.
Donner des ordres secrets, des instructions secrètes aux officiers supérieurs. Tabellas signatas præfectis dare.
Mot d’ordre; mot de ralliement. Tessera militaris.
Chercher le mot d’ordre. Tesseram vigiliarum petere.
Donner le mot d’ordre. Signum edere. Tesseram vigiliarum promulgare.
Obéir aux ordres, au commandement. Imperio parere.
Sans l’ordre, contre les ordres du général. Injussu ducis.
Orgue portatif. Organum pneumaticum duobus follibus instructum, quod in locum quemcumque transferri potest.
Ouvrages à corne (fortific.). Cornuta opera.
Ouvrages extérieurs (m.), dehors (m. plur.), pièces détachées pour les fortifications; forts avancés. Munimenta exteriora, quæ manu adjuncta sunt, opera munitioni præstructa, moles insularum specie a vallo divulsæ et aqua circumfusæ.
P
Pacha (gouverneur d’une province turque). Purpuratus v. g. Bosnensis. Administrator provinciæ apud Turcas.
Pain de munition. Panis castrensis, secundarius.
Pairs. Proceres regni, qui jure suffragandi in regno gaudent.
Palissades. Valli, sudes munimenti præpilatæ, cervi. Sudium sepimentum. Palorum vallum.
Palissades de pieux pointus (t. de fortif.). Furcati stipites ad hostis ascensum prohibendum, conferti sudium pectines.
Couper, préparer des pieux pour faire une palissade. Comparare.
Faire une palissade; planter des pieux pour faire une palissade. Sudes, stipites præacutos defigere.
Pape; souverain-pontife; saint-père. Summus pontifex; papa. Romanæ Ecclesiæ supremus pastor.
Recevoir la bénédiction du Pape. A pontifice solemni precatione lustrari.
Recevoir un Bref du pape, du souverain-pontife. Litteræ a Pontifice Romano publice scriptæ.
Papiers sans valeur. Scriptum nullius pretii.
Un paragraphe, un article, un chapitre démesurément long. Nimium quam longa verborum continuatio.
Parapet. Lorica, lorica post circitorum viam.
Parapet. Collis jaculatorius, mœnibus superstructus, colles interpositi in extrema mœnium planitie, valla prominentia. Tumuli propugnaculo impositi.
Élever des parapets sur les remparts; garnir les remparts de parapets. Pluteos vallo addere.
Parer, détourner un coup; éviter un coup en se détournant. Declinatione quadam alicujus petitionem effugere.
Actes du parlement en Angleterre. Tabulæ publicæ supremæ curiæ in Anglia.
Héraut; envoyé parlementaire (qui porte un caducée). Caduceator.
Messager de paix.Héraut parlementaire (qui porte un caducée). Caduceator, pacis internuntius.
Parquet; plancher parqueté. Pavimentum tesselatum.
Parrain. Baptismatis testis, pater lustricus, sponsor fidei, sacræ initiationis arbiter.
Choisir un parrain. Adhibere aliquem sponsorem fidei.
Servir de parrain à un enfant; tenir un enfant sur les fonts de baptême. Ad sacrum fontem sponsor fui.
Pasquinade; libelle. Libellus famosus; criminationibus confertus liber.
Défendre le passage de.... à qqn. Itinere prohibere aliquem.
Délivrer un passeport à quelqu’un. Commeatu, publicis litteris instruere aliquem.
Refuser un passeport à quelqu’un. Prohibere commeatu, aliquem intercludere.
Passion, affection, inclination. Prava animi affectio.
La passion de N.-S.-J.-C. Historia Christi patientis.
Réciter le pater pour qu’un autre le répète mot pour mot. Præire verba orationis Dominicæ alicui.
Patrouille; guet. Excubitores, circitores.
Piquet; garde du camp, patrouille à cheval. Milites, equites pro castris excubantes.
Patrouiller, faire la patrouille. Vigilias intentiori cura lustrare.
Pause. Respiratio in arte musica.
Presser le payement. Consectari debitum.
Pélerinage. Peregrinatio religionis causa.
Le jour de pénitence et de prières publiques est prescrit. Solemnes, publicæ supplicationes ad deposcendam superum pacem indictæ sunt.
Pensionnaire. A pensionibus reipublicæ.
Grand-pensionnaire, c. à d., principal chargé d’affaires en Hollande. Procurator reipublicæ in Hollandia.
Percepteur, receveur. Coactor, exactor.
Période (litt.). Ambitus verborum, circuitus orationis, continuatio verborum.
Appliquer des pétards contre une porte; visser des pétards à une porte (guer.). Pylocastrum admovere, applicare, injicere portæ.
Enfoncer, entamer une phalange; rompre les lignes ennemies. Perfringere, disjicere phalangem.
Arrière-bouche; pharynx, gosier; gorge, cou; gueule. Gula.
Phénomène, apparition céleste. Apparitio sideris.
Pièces de campagne. Tormentum castrense, tormenta legionum.
Piété (filiale); affection pour ses proches; respect (pour ses maîtres); amour (de la patrie). Pietas.
Respect; piété. Religio.
Livrer une ville au pillage; mettre une ville à sac. Vitam fortunasque civium direptioni militum objicere.
Demi-pique; pique de vélite (infanterie légère chez les Romains). Velitaris.
Être de piquet au fourrage;—mettre de piquet au fourrage. Populares tueri.
Pistolet,—revolver. Bombarda minor, equestris; manualis fistula.
Place frontière. Urbs quæ fines tuetur, propugnaculum imperii defendendis limitibus appositum.
Plaider; plaider une cause. In foro versari, causam agere, causæ alicujus patronum exsistere.
Profession d’avocat; assistance d’un défenseur; plaidoirie. Opera forensis, commentationes causarum.
Plénipotentiaire (d’un prince, d’une nation). Rerum agendarum summa potestate instructus.
Celui qui fait jouer les machines de guerre, (de nos jours on dirait pointeur d’artillerie) ou d’une manière plus générale: officier du génie et d’artillerie. Is qui tormenta intendit, machinarum bellicarum librator.
Un tonneau, un baril de poix. Cupa tæda et pice conferta.
Règlement de police; loi somptuaire (chez les Romains). Lex sumptuaria, ordo disciplinæ civilis.
Politique. Prudentia civilis.
Excellent politique. Pacis artium gnarus.
Pompe à feu, à incendie. Machina delendis ædium incendiis deserviens, deputata.
Ponton. Rates junctæ trajectui aptæ, ad transeundum instructæ.
Porcelaine. Vasa fictilia Sinensium.
Portier, concierge. Atriensis.
Portraits des aïeux; portraits de famille. Patrum et avorum picta effigies.
Reconnaître la position, la situation d’une ville. Situm urbis perspicere.
Ne pas maintenir une position; lâcher pied. Locum non tenere.
Prendre position sur une hauteur, une colline. Capere collem.
Possesseurs d’un bien héréditaire. Possessores prædii hereditarii.
Obtenir qqche à titre de possession absolue. Aliquid titulo supremi dominii, neminique obnoxio jure consequi.
Chevaux de poste. Equi publici, meritorii, cursorii, veredarii.
Grand-maître des postes. Cursuum publicorum supremus moderator.
Environner l’ennemi d’une ligne de postes, et l’assiéger en qqe sorte. Cingere hostem stationibus in modum obsidii.
Post-scriptum. Transversus versiculus extremæ epistolæ.
Poudre. Pulvis pyrius, nitratus, tormentarius.
Praticable, faisable, possible. Quod fieri potest, in usum deduci potest.
Prébende; bénéfice. Reditus et census ex bonis sacris.
Gouverneur, précepteur de jeunes gens de qualité, de bonne famille. Moderator juventutis nobilis, qui liberalibus juventutis studiis dux et moderator præest.
Prêcher; faire un sermon; annoncer la parole de Dieu. De rebus divinis ad populum concionem dicere, publice interpretari res divinas.
Prédicateur. Præco verbi divini.
Préliminaires de paix, bases d’un traité de paix. Prima lineamenta pacis. Rudis pacis typus.
Se mettre en devoir de faire le siége (d’une ville), faire les préparatifs du siége. Quæ ad oppugnationem oppidi pertinent comportare.
Prescription; surannation (de), usucapion (t. de dr. rom.). Acquisitio seu adjectio dominii per continuationem temporis lege definiti. Usucapio.
Dispute sur la préséance. Certamen honoris.
Être en dispute, disputer sur la préséance. In honoris contentionem incidere.
Président du conseil privé. Senatus sanctioris princeps.
Être président, avoir la présidence de la chambre des députés. Tota comitia suis humeris, curis sustinere.
Prétendant. Æmulus regni.
Élever des prétentions sur d’anciens droits. Jura antiqua revocare.
Prêter de l’argent à intérêts; placer de l’argent. Fenori pecuniam dare.
Prêter, avancer de l’argent à qqn. Pecunias expensas alicui ferre.
Grand-prévôt de l’armée. Penes quem est summa imperii custodia.
Primipile ou primipilaire, c. à d., 1ᵉʳ centurion; celui qui commande la 1ᵉʳᵉ compagnie des triaires. Premier capitaine. Primi pili centurio.
Prince royal, impérial. Heres regni, in spem regni genitus.
Droits de justice; frais de procédure; dépens. Lis æstimata, expensæ litis.
Procession. Solemnis sacrorum pompa, supplicantium agmina.
Aller en procession. Deducere pie supplices.
Proclamer par des hérauts envoyés dans différentes directions. Præconibus circummissis pronuntiare.
Faire profession; faire, émettre ses vœux; se consacrer à DIEU par les vœux. Vota solemnia sacri ordinis nuncupare, DEO se solemni votorum sponsione devovere.
Au prorata (dr.), à proportion, proportionnellement. Pro rata parte, pro cujusque facultatibus.
Supprimer, enlever, refuser le droit de protestation. Intercessionem tollere.
Protester. Intercedere, vetare, obnuntiare, contra obtestari.
Protonotaire. Primarius scriba, primus eorum qui reipublicæ sunt ab epistolis.
Protonotariat. Primarii scribæ munus.
Puits artésien; jet d’eau. Aquæ artificiose prosilientes.
Q
Quaker. Secta tremulantium.
Qualités. Bona quæ a natura data sunt, ingenii bona, dotes animi.
Quarantaine. Mora quadragesimum in diem producta, tempus valetudini experiundæ præfixum.
Loger l’armée, mettre l’armée en quartier dans les villages. Exercitum in agris collocare.
Quartiers; quartiers d’hiver; campement; cantonnements. Stationes militum; hiberna, stativa.
Assigner les quartiers d’hiver. Hiberna constituere.
Quitter ses quartiers d’hiver; entrer en campagne. Copias ex hibernis excire.
Quartier général du roi. Tabernaculum regis.
Quartier général (prétoire anciennement). Prætorium.
Quête, (collecte ecclésiast.). Pecunia viritim collecta. Stipis voluntaria collatio.
Argent quêté, produit d’une quête. Pecunia viritim, in capita collata.
Quittance, acquit; reçu. Syngrapha, chirographum, acceptilatio.
Quittance générale, finale. Agnitio satisfactionis plenissima.
R
Rançon. Pretium captivorum.
Rangs. Ordines.
Garder les rangs. Servare ordines.
Rompre les rangs. Ordines laxare.
Rangs serrés; être en rangs serrés. Conserta agmina, densati ordines consistunt, inter aciem consistens miles.
Lettre de rappel; édit, décret en vertu duquel ceux qui occupent des postes militaires ou civils dans un pays étranger sont rappelés, pour motif de guerre. Edictum, decretum quo cives, milites sub extero Rege stipendia merentes domum revocantur.
Référendaire; rapporteur. Cujus est in consilio publico causarum momenta exponere.
Ratifier. Ratum habere, auctoritate publica aliquid affirmare.
Ration. Demensum annonæ militaris.
Ravelin; demi-lune. Portæ propugnaculum, munimentum extra mœnia.
Récapituler; résumer. Summa rerum capita repetere.
Assurer réception, donner quittance de l’argent prêté à qqn. Pecuniam datam referre. Pecunias expensas alicui referre acceptas.
Recette assurée. Reditus status.
Recette fortuite. Reditus fortuitus.
Le produit de la recette couvre les dépenses; les dépenses et les recettes se balancent. Ratio par est acceptorum et facti impendii.
Porter en compte les recettes. Ratio accepti scribitur.
Le produit de la recette et les dépenses se balancent. Ratio par est acceptorum et datorum, ratio accepti et expensi congruit.
Receveur des contributions, percepteur. Ærarii tribunus, curator census bonorum.
Receveur de l’accise, des contributions indirectes. Curator census e victu persolvi soliti.
Donner à quelqu’un une récompense en argent. Præmia rei pecuniariæ alicui tribuere.
Recruter, faire des levées; enrôler. Exercitui, regionibus supplementum scribere.
Recueil de notes, mémoire, mémorial; livre de raison ou grand livre, c. à d., un registre où les négociants portent tout leur compte par doit et avoir. Electorum commentarius.
Revenir aux premières conditions de reddition. Ad easdem deditionis conditiones recurrere.
Élever, construire des redoutes. Ad extremas fossas castella constituere.
Se charger d’un rapport; rapporter, référer (t. de palais). Aliquid ad principis arbitrium referre.
Réfléchir. Rei alicujus rationem ducere.
Réfuter, repousser, une accusation calomnieuse, en triompher; convaincre de crime l’accusateur par ses propres arguments. Refellere crimen et rejicere in suum auctorem, refutare injuriam, retundere conatus calumniæ.
Régale; droit régalien. Jus regi sacrum.
Régent; lieutenant-général de l’empire, du royaume; vicaire de l’empire; interroi. Interrex.
Registres publics, documents (actes, titres, pièces justificatives). Auctoritates publicæ.
Règle. Regula.
Religieuse. Virgo DEO sacrata, quæ integrum virginitatis florem DEO solemni votorum sponsione dicavit.
Jour de repos. Dies ad quietem datus.
Représailles. Jus talionis, pignorationes.
Faire des réquisitions de vivres, de munitions de bouche. Frumenti vecturas finitimis civitatibus describere.
Résidence royale. Regia.
Respect; vénération, déférence; témoignage de respect; hommage. Reverentia, veneratio.
Résumé d’un compte; compte par bref état. Breviarium rationum.
Ligne de circonvallation, ouvrages, retranchements, lignes de défense en avant du camp. Limes externus, circuitus castrorum. Pro portis castrorum.
Retranchement, tranchées, ouvrages en terre, palissades pour protéger un camp, une armée. Aggeres castrenses.
Couvrir, protéger par des retranchements le front de son armée. A fronte contra hostem fossam ducere.
Collationner, revoir un écrit, un ouvrage, un opuscule. Recognoscere exemplum, libellos.
Revue, inspection, révision. Delectus militum, lustratio exercitus.
Faire passer la revue à l’armée; passer la revue des troupes. Numerum copiarum inire, censum agere militum, lustrare, recensere exercitum.
Inspecteurs; intendants qui passent la revue des troupes; officiers de révision. Censores militum.
Rôle; état des hommes présents à la revue. Album militare.
Ordo; rituel. Liber in quo continetur ratio Divini officii, liber in quo ratio in dispensandis salutis mysteriis tenenda proscribitur.
Ordo, directoire, rituel. Liber in quo continetur ratio divini officii et salutis mysteriorum dispensandorum.
Rote; sacrée congrégation, (tribunal de la Rote). Judices sacrarum cognitionum. Sacri cognitores Romæ.
Voie, route militaire. Via militaris.
Abandonner la voie, la route militaire. Via militari decedere.
S
Recevoir, fréquenter les Sacrements. Sacra mysteria, salutis mysteria obire.
Sacristie. Aditum, locus in quo apparatus sacer sumitur, in quo occulta et recondita templi servantur.
Saisir qqche; faire la saisie de qqche; mettre arrêt sur qqche; séquestrer; mettre à la séquestration, confisquer. Manu prætoria alicujus bona detinere.
Salaire; gages; appointements, traitement; solde (milit.). Annua merces, stipendium.
Sauf-conduit. Litteræ tutum iter præstantes, litteræ auctoritatis publicæ.
Sauf-conduit. Fides publica.
Donner un sauf-conduit à qqn. Præstare fidem publicam.
Scander un vers. Versum, carmen metiri.
Sceau de la ville. Signum publicum.
Séjour (t. milit.). Locus ad militum requiem.
Selle. Sella equestris.
Sénat (France); chambre haute, chambre des Lords (Anglet.); chambre des seigneurs (Allemagne). Ordo senatorius, senatus amplissimus, patrum sanctum concilium.
Sénat, ordre du sénat, conseil, les membres du conseil. Ordo senatorius.
Sentinelle perdue. Conclamatæ salutis extimæ vigiliæ. Procubitores, qui infestas maxime et hosti oppositas stationes occupant.
Relever qqn de sentinelle;—relever de poste un factionnaire. Vices stationum mutare.
Saisir qqche; faire la saisie de qqche; mettre arrêt sur qqche; séquestrer; mettre à la séquestration, confisquer. Manu prætoria alicujus bona detinere.
Sergent-major. Ordinum diribitor, instructor centuriæ.
Serment de bannissement, de ne pas revenir et de ne pas se venger (féod.). Cautio de inimicitiis ponendis, de non revertendo.
Se purger d’une imputation, d’une accusation par serment. Jurejurando se purgare.
Vaisselle de table, service en or et en argent. Vasa convivalia ex auro et argento.
Constituer, imposer une servitude sur un bien; grever de charges, d’impôts un bien. Imponere servitutem fundo.
Il est d’un caractère si bien tempéré, qu’il sait unir la sévérité à l’affabilité. Est ita temperatis moderatisque moribus, ut summa severitas cum summa humanitate conjungatur.
Simonie. Rerum sacrarum nefaria nundinatio.
Être situé. Situm esse.
Sommairement, en résumé, par manière d’extrait, compendieusement, en abrégé, en raccourci. Ex singulis capitibus, per capita, summatim, per compendia.
Voir à l’aide de l’addition et de la soustraction, ce qui reste. Addendo deducendoque experiri, quid reliqui sit.
Spahis. Turcicus equitatus.
Substitut. Qui alicui ad munus obeundum adjunctus est.
Cicéron ne dut ses succès qu’à lui-même. Cicero omnia incrementa sibi debuit.
Pacte de confraternité; de succession réciproque. Pacta gentilitia.
Succursale, (église) annexe. Templum proprio Curione sacro destitutum, templum ejusdem Parochiæ.
Vers le sud, au sud, au midi. Ad meridiem.
Suffragant. Vicarius Episcopi.
Lieu de supplice; gibet. Locus publicus facinorosorum supplicio deputatus; locus quo hi qui ad supplicium sunt dati, securi percutiuntur.
Supérieure (d’une simple congrégation). Rectrix Virginum DEO sacrarum, quæ collegio sacrarum Virginum vel Virginibus DEO sacratis præest, antistes sacrarum Virginum.
Surplis; aube. Vestis, tunica lintea.
Donner un sursis à qqn, accorder un délai à qqn. Statuere alicui diem laxiorem.
Obtenir un sursis, un délai d’ajournement. Potestatem ampliandi nancisci.
T
Musique en tête, tambour battant. Tympana resonantia, tympanorum sonus.
Taxe; taux, prix; estimation. Rei æstimatæ pretium.
Chanter le Te Deum. Hymnum Ambrosianum cantare.
Teneur de livres. Actor summarum, rationum magister.
Second, témoin (d’un duel). Arbiter singularis certaminis.
Prendre son temps (familier). Tempus aucupari.
Dans les termes mêmes prescrits par Nevius. In ea ipsa verba quæ Nævius præibat.
Testament. Testamentum; supremæ morientis litteræ.
Texte (d’un auteur, d’une loi). Verba auctoris seu legis.
Tirer du fusil, du pistolet, du revolver. Glandes fundere.
Tomber. Labi.
Tracer de nouvelles fortifications. Muris locum destinare. Designare mœnia, fossas.
Traînards. Milites itinere confecti, moratores, invalidi milites, qui agmen sequi non possunt.
Payer par traite; faire tirer une traite sur son compte. Pecuniam permutatione trajicere.
Remplir les { clauses } d’un traité.
{ articles }
In pactione manere.
Traiteur; restaurateur. Structor conviviorum publicus.
Tranchées. Agger militaris, fossa e terræ aggestu in alterum labrum altior ac munitior.
Tranchée; approches. Accessus operum, viæ obsidionales, accessus militum, ductus obliqui, appropinquationes operum militarium.
Ouvrir, conduire des tranchées transversales, élever des traverses. Transversam obducere.
Retranchement, tranchée. Lorica valli inferioris, ambulacrum valli, succinctum valli.
Ouvrir, conduire des tranchées en ligne droite. Fossam diversis lateribus ducere.
Les soldats sont dans l’eau, dans les tranchées. Milites in appropinquantibus paludibus et restagnantibus aquis pene innatant.
Détruire les tranchées et les gabions; détruire les retranchements. Apparatum et munitiones disjicere.
Ouvrir les tranchées; s’approcher des remparts en ouvrant des tranchées. Vineas agere, adductibus ad urbem, propius muros accedere.
Trésor du roi; cour des comptes. Ærarium regium, tribunal redituum principis.
Trésor public. Ærarium commune.
Trésor privé (d’un roi, d’un prince), cassette (d’un roi), etc. Ærarium sanctius.
Épuiser le trésor. Ærarium exhaurire.
Verser de l’argent au trésor; faire un versement de fonds au trésor. In ærarium referre pecuniam.
Épuisement incroyable du trésor public. Incredibiles angustiæ pecuniæ publicæ.
Trésorier militaire. Quæstor, minister impensæ bellicæ, tribunus ærarius.
Officier trésorier; tribun du trésor; payeur de l’armée. Minister impensæ bellicæ, quæstor ærarii bellici tribunus ærarius.
Fermer les tribunaux. Justitium indicere.
Rouvrir les tribunaux. Justitium remittere, laxare, solvere.
Tripliques (t. de palais); réponses à des dupliques, lesquelles sont dirigées elles-mêmes contre les répliques. Secunda actoris defensio.
Troupes auxiliaires. Auxilia, auxiliares milites, copiæ subsidiariæ, catervæ conductitiæ.
Troupes d’élite. Lectus exercitus.
Bohémien; Égyptien; tsigane. Ægyptii errones.
U
Équipement; uniforme d’un soldat. Vestitus militaris.
Usurper sur...., empiéter sur les droits de qqn. Jus alicujus convellere. In jure suo aliquem interpellare.
V
Annoncer, notifier les vacations (t. de palais). Justitium indicere.
Vaisseau de guerre. Navis bellica, navis præsidiaria, longa.
Lancer un vaisseau. Ex navalibus navem deducere.
Bateau à vapeur. Pyroscapha.
Vassal. Cliens beneficiarius, fiduciarius.
Être le vassal de qqn. Jure beneficiario alicui esse obnoxium.
Poser des ventouses. Cucurbitulis vitreis sanguinem extrahere.
Verbaliser, enregistrer. In adversaria, acta, commentarios publicos referre.
Mettre une maison en vente. Ædes proscribere.
Vicaire. Qui sacri Curionis explet vicem, pastoris vicarius.
Ville marchande ou commerçante. Forum rerum venalium quod in hac illave urbe præstatur.
Visiter les provinces. Proficisci in provincias visendi causa.
Vivres, comestibles, provisions. Frumentum, res frumentaria, commeatus; alimenta.
Faire des réquisitions de vivres, en nature. Vecturas frumenti finitimis urbibus describere.
Fournir les vivres, les munitions de bouche, les provisions; entretenir l’abondance des vivres. Commeatum supportare, sustinere.
Mettre à la voile. Classe proficisci.
Voix; ton, son (de la voix). Vox, vocis sonus.
Volontaires (guer.). Milites voluntarii, honorarii.
Voter. Suffragium ferre, inire; in suffragium ire; sententiam dicere, expromere.
Faire voter. In suffragium mittere; ad suffragium vocare.
Y
Yacht; aviso; une barque d’avis (marine). Navis tabellaria, navis velox.
Yacht, bâtiment léger, petit navire à un pont. Navis actuaria, liburnica.
Z
Fourrure de zibeline. Pellis mustelarum scythicarum.
Chargement de la publicité...